7वी समाज विज्ञान
भाग - 2
पाठ 16: भारताचे पहिले स्वातंत्र्ययुद्ध (सा. श. 1857-1858)'
इयत्ता - सातवी
विषय - समाज विज्ञान
माध्यम - मराठी
अभ्यासक्रम - 2024 सुधारित
विषय - स्वाध्याय
पाठ 16 - 'भारताचे पहिले स्वातंत्र्ययुद्ध (सा. श. 1857-1858)'
पाठातील महत्त्वाचे मुद्दे:
- 1857
हे साल महत्त्वाचे:
हे साल भारताच्या इतिहासात खूप
महत्त्वाचे आहे, कारण या वर्षी ब्रिटिशांविरुद्ध मोठे युद्ध झाले.
- पहिले स्वातंत्र्ययुद्ध: काही ब्रिटिश लोक याला फक्त सैनिकांचे बंड म्हणत असले
तरी,
भारतीय इतिहासकार आणि राष्ट्रवादींनी
याला 'भारताचे पहिले स्वातंत्र्ययुद्ध' म्हटले आहे.
- सावरकरांचे योगदान: विनायक दामोदर सावरकर यांनी या लढ्याला सर्वप्रथम
'भारतीय स्वातंत्र्याचा पहिला लढा' असे म्हटले.
- युद्धाची अनेक कारणे: हे युद्ध एका गोष्टीमुळे झाले नाही, तर अनेक कारणांमुळे झाले. यात राजकीय, प्रशासकीय, आर्थिक, सामाजिक, धार्मिक आणि लष्करी कारणे होती.
- मुख्य कारण (तात्काळ): सैनिकांना वापरायला दिलेल्या नवीन बंदुकांच्या
(एनफिल्ड रायफल) काडतुसांवर गायीची आणि डुकराची चरबी लावलेली होती, अशी अफवा पसरली. यामुळे हिंदू आणि मुस्लिम सैनिकांच्या
धार्मिक भावना दुखावल्या आणि त्यांनी या काडतुसांचा वापर करण्यास नकार दिला.
- लढ्याचा प्रसार: मेरठमधून 10 मे 1857 रोजी या बंडाची सुरुवात झाली. हे बंड दिल्ली, कानपूर, लखनौ, झांशी, बिहार अशा अनेक ठिकाणी पसरले.
- प्रमुख नेते: दिल्लीत बख्तू खान, कानपूरमध्ये नानासाहेब व तात्या टोपे, लखनौमध्ये बेगम हजरत महल, झांशीमध्ये राणी लक्ष्मीबाई आणि बिहारमध्ये कुंवर सिंग
असे अनेक मोठे नेते या लढ्यात सहभागी झाले होते.
- परिणाम: जरी हा लढा यशस्वी झाला नाही, तरी त्याचे खूप मोठे परिणाम झाले. ईस्ट इंडिया कंपनीची
सत्ता संपली आणि भारताची सत्ता थेट ब्रिटिश राणी व्हिक्टोरियाच्या हातात
गेली. या लढ्यामुळे भारतात पुढे राष्ट्रीय चळवळी सुरू झाल्या.
प्रश्नोत्तरे:
I. रिकाम्या जागा भरा.
1.
सामान्य
सेनासेवा कायदा लॉर्ड
कॅनिंग यांनी आणला.
2.
बराकपूर
येथे चरबी फासलेली काडतूस वापरण्यास मंगल पांडे यांनी नकार दिला.
3.
बिहारमध्ये
कुंवर सिंग यांनी बंडाचे नेतृत्व केले.
4.
1857 च्या
लढ्यातून भारताचे प्रथम स्वातंत्र्य युद्ध असे विनायक दामोदर सावरकर यांनी संबोधले.
II. खालील प्रश्नांची एका वाक्यात उत्तरे लिहा.
1.
1857 च्या स्वातंत्र्य युद्धाचे तात्कालीक कारण
कोणते होते?
उत्तर: 1857 च्या स्वातंत्र्य युद्धाचे तात्कालीक कारण नवीन एनफिल्ड
रायफलसाठी वापरल्या जाणाऱ्या काडतुसांना गायीची आणि डुकराची चरबी लावलेली आहे, अशी अफवा पसरणे हे होते.
2.
1857 च्या स्वातंत्र्य युद्धाचा कोणताही एक परिणाम
सांगा?
उत्तर: 1857 च्या स्वातंत्र्य युद्धाचा एक महत्त्वाचा परिणाम म्हणजे
ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनीची सत्ता संपली आणि भारताची सत्ता थेट ब्रिटिश राणीच्या
ताब्यात गेली.
3.
ब्रिटिशांच्या राजकीय धोरणामुळे कोणते प्रांत ब्रिटिशांच्या आधिपत्याखाली आले?
उत्तर: ब्रिटिशांच्या राजकीय
धोरणामुळे सातारा, जयपूर, संबलपूर, उदयपुर, झाशी आणि अवध हे प्रांत ब्रिटिशांच्या ताब्यात आले.
III. टिपा लिहा.
1.
स्वातंत्र्य युद्धाची कारणे.
1857 च्या
स्वातंत्र्ययुद्धाची अनेक कारणे होती. इंग्रजांच्या चुकीच्या धोरणांमुळे भारतीय
लोकांमध्ये खूप राग होता. खालील प्रमुख कारणे आहेत:
- राजकीय कारणे:
- इंग्रजांनी अनेक भारतीय राज्यांचा ताबा घेतला (उदा.
झाशी, सातारा).
- त्यांनी अनेक राजांचे अधिकार आणि पेन्शन (विश्रांती
वेतन) काढून घेतले.
- मुघल बादशहा फक्त नावाचा राजा उरला होता.
- प्रशासकीय कारणे:
- मोठ्या सरकारी नोकऱ्या फक्त इंग्रजांसाठी ठेवल्या
होत्या.
- न्यायालयात (कोर्टात) फारसी भाषेऐवजी इंग्रजी भाषा
वापरली जाऊ लागली, जे भारतीयांना आवडले नाही.
- आर्थिक कारणे:
- इंग्रजांनी भारताची संपत्ती खूप लुटली.
- आपले छोटे उद्योगधंदे (हस्तकला उद्योग) बंद पडले.
- शेतकऱ्यांवर खूप जास्त कर (Tax)
लावले, त्यामुळे ते गरीब झाले.
- दुष्काळामुळे लाखो लोक मरण पावले.
- सामाजिक आणि धार्मिक कारणे:
- इंग्रज भारतीयांना कमी लेखत होते, त्यांना 'असंस्कृत' म्हणत होते.
- त्यांनी सतीप्रथा बंद केली आणि विधवा विवाहाना
प्रोत्साहन दिले, ज्यामुळे काही भारतीयांना वाटले की ते आपल्या चालीरीतींमध्ये ढवळाढवळ
करत आहेत.
- ख्रिश्चन मिशनरी लोक धर्म बदलण्याचा प्रयत्न करत होते, ज्यामुळे लोक घाबरले.
- रेल्वे आणि तारांच्या बांधकामाबद्दलही लोकांना संशय
होता.
- लष्करी कारणे:
- भारतीय सैनिकांना कमी पगार मिळत होता आणि त्यांना
बढती मिळत नव्हती.
- त्यांना पगडी घालणे आणि धार्मिक चिन्ह वापरण्यास बंदी
होती.
- नवीन कायद्यानुसार, भारतीय सैनिकांना कुठेही लढायला जावे लागत असे.
- तत्कालीन कारण (तातडीचे कारण):
- नवीन 'एनफिल्ड' बंदुकीच्या काडतुसांवर गायीची आणि डुकराची चरबी
लावलेली आहे, अशी अफवा पसरली.
- ही काडतुसे वापरताना दातांनी तोडावी लागत होती, ज्यामुळे हिंदू आणि मुस्लिम सैनिकांच्या धार्मिक
भावना दुखावल्या.
- यामुळे सैनिकांनी काडतुसे वापरण्यास नकार दिला आणि
बंड सुरू झाले.
या सर्व कारणांमुळे भारतीय
लोक इंग्रजांवर खूप संतापले होते आणि त्यांनी 1857 मध्ये इंग्रजांविरुद्ध मोठे युद्ध पुकारले.
2.
झाशीची राणी लक्ष्मीबाई.
झाशीची राणी लक्ष्मीबाई 1857 च्या स्वातंत्र्ययुद्धातील एक खूप धैर्यवान आणि
महत्त्वाच्या नेत्या होत्या. ब्रिटिशांनी त्यांचा दत्तक पुत्र स्वीकारण्यास नकार
देऊन झाशीचे राज्य ताब्यात घेण्याचा प्रयत्न केला. यामुळे राणी लक्ष्मीबाई खूप
संतापल्या आणि त्यांनी ब्रिटिशांविरुद्ध जोरदार लढा दिला. त्या आपल्या सैन्यासह
शौर्याने लढल्या. त्यांच्या 'मी माझी
झाशी देणार नाही!' या
वाक्यातून त्यांचा निर्धार दिसतो. त्या घोड्यावर बसून, हातात तलवार घेऊन शत्रूंशी लढल्या. त्यांचे बलिदान आजही
आपल्याला प्रेरणा देते.
3.
दुसरा बहादूर शहा.
दुसरा बहादूर शहा हा दिल्लीचा
शेवटचा मुघल बादशाह होता. 1857 च्या बंडात, मेरठमधून दिल्लीला आलेल्या सैनिकांनी त्याला आपला नेता आणि 'भारताचा सम्राट' म्हणून घोषित केले. तो वयाने खूप वृद्ध आणि कमकुवत असला तरी, त्याच्या नावामुळे या बंडाला एक राष्ट्रीय रूप मिळाले.
मात्र,
ब्रिटिश सैनिकांनी दिल्ली परत जिंकून त्याला अटक केली आणि
नंतर त्याला रंगून (आताचे म्यानमार) येथे पाठवले. तिथेच त्याचा मृत्यू झाला. तो 1857 च्या स्वातंत्र्ययुद्धाचा एक महत्त्वाचा पण दुर्दैवी चेहरा
होता.
टिप्पणी पोस्ट करा