इयत्ता - 6वी
माध्यम - मराठी
विषय - कुतूहल विज्ञान
अभ्यासक्रम - सुधारित अभ्यासक्रम 2025-26
भाग - 1
प्रकरण 2 - सजीवसृष्टीमधील विविधता
2.Diversity in living things
महत्वाचे मुद्दे (Key Points)
- जैवविविधता: आपल्या सभोवताली वनस्पती आणि प्राण्यांचे असंख्य प्रकार आहेत. ही विविधता म्हणजे जैवविविधता होय.
- वर्गीकरण: प्राणी आणि वनस्पतींमधील समानता आणि फरकांवर आधारित त्यांची विभागणी करणे म्हणजे वर्गीकरण. यामुळे त्यांचा अभ्यास करणे सोपे होते.
- वनस्पतींचे वर्गीकरण:
- रोपे, झुडुपे, वृक्ष: उंची आणि खोडाच्या प्रकारानुसार (मऊ/कठीण, जाड/बारीक) वर्गीकरण केले जाते.
- एकदल आणि द्विदल वनस्पती: बीजामधील बीजदलांच्या संख्येनुसार वर्गीकरण (एक बीजदल - एकदल, दोन बीजदल - द्विदल).
- पर्णशिरा आणि मुळे: एकदल वनस्पतींना समांतर पर्णशिरा आणि तंतुमय मुळे असतात, तर द्विदल वनस्पतींना जाळीदार पर्णशिरा आणि सोटमूळ असतात.
- प्राण्यांचे वर्गीकरण: हालचालीच्या पद्धती आणि इतर वैशिष्ट्यांवर आधारित वर्गीकरण करता येते.
- अनुकूलन (Adaptation): प्राणी आणि वनस्पती ज्या विशिष्ट परिस्थितीत जगतात, त्यानुसार त्यांच्यात काही विशिष्ट गुणधर्म विकसित होतात, याला अनुकूलन म्हणतात.
- निवासस्थान (Habitat): प्राणी आणि वनस्पती ज्या ठिकाणी सहजपणे जीवन जगतात, त्या ठिकाणाला त्यांचे निवासस्थान म्हणतात. निवासस्थान त्यांना जगण्यासाठी आवश्यक असलेल्या सर्व गोष्टी पुरवते.
- निवासस्थानानुसार वर्गीकरण:
- भूचर: जमिनीवर राहणारे प्राणी आणि वनस्पती (उदा. अरण्ये, वाळवंट, पर्वत).
- जलचर: पाण्यात राहणारे प्राणी आणि वनस्पती (उदा. तलाव, नद्या, समुद्र).
- उभयचर: जमीन आणि पाणी दोन्ही ठिकाणी राहणारे (उदा. बेडूक).
- जैवविविधतेचे संरक्षण: निवासस्थानांना समस्या आल्यास जैवविविधता धोक्यात येते. त्यामुळे जैवविविधता जपण्याची आणि तिचे संरक्षण करण्याची गरज आहे. 'वाघ वाचवा', 'चित्ता पुनर्रस्थापना' यांसारख्या मोहिमा हे त्याचेच उदाहरण आहे.
- शास्त्रज्ञ आणि त्यांचे योगदान:
- जानकी अम्माल: भारतीय वनस्पतीशास्त्रज्ञ, पर्यावरणाच्या संरक्षणासाठी महत्त्वपूर्ण काम.
- सलीम अली: 'भारताचे पक्षीमित्र', पक्ष्यांच्या निरीक्षणासाठी आणि त्यांच्या निवासस्थानांच्या संरक्षणासाठी प्रसिद्ध.
कोष्टक 2.1 आपल्या सभोवतालच्या विविध वनस्पतीचे निरीक्षण| अ. क्र. | वनस्पतीचे स्थानिक नाव | देठ | पाने (आकार / पानांची व्यवस्था) | फुले | इतर निरीक्षणे आणि वैशिष्ट्ये |
|---|---|---|---|---|---|
| 1 | सामान्य गवत | मऊ आणि पातळ | देठावरील वेगवेगळ्या बिंदूं पासून एकच पान वैकल्पिकरित्या वाढते | हिरवी पाने | |
| 2 | तुळशी | कठीण आणि पातळ | विरुद्ध दिशेला पानांच्या जोडींची व्यवस्था | गुलाबी जांभळा | |
| 3 | जास्वंद | कठीण | एकाआड एक,अंडाकृती किंवा हृदयाच्या आकाराची | लाल | |
| 4 | कडुनिंब | कठीण आणि जाड | संयुग पाने | पांढरी | गुळगुळीत पृष्ठभाग असलेली पाने |
| 5 | इतर कोणतेही |
| प्राण्याचे नाव (स्थानिक नाव) | राहण्याचे ठिकाण (निवासस्थान) | अन्न ते खातात | ज्या प्रकारे ते फिरतात | इतर निरीक्षणे आणि वैशिष्ट्ये |
|---|---|---|---|---|
| कावळा | झाड | कीटक | उडोणे आणि चालणे | चोंचीत दाढी घेऊन जाणे |
| मुंगी | मातीतील घरे आणि वारूळ | पाने, बिया आणि कीटक | चालणे | सहा पाय आहेत |
| गाय | गवत, शेत | गवत, पाने | चालणे | दूध देते |
| इतर |
| अ. क्र. | वनस्पतीचे नाव | उंची (लहान/ मध्यम/ उंच) |
खोडाचे स्वरूप (हिरवा/ तपकिरी) (नाजूक/ कठीण) (जाड/ बारीक) |
फांद्याचे स्वरूप (जमिनीपासून/ उंच खोडावर) |
वनस्पतीचा प्रकार |
|---|---|---|---|---|---|
| 1 | आंबा | उंच | तपकिरी, कठीण, जाड | उंच खोडावर | झाड |
| 2 | गुलाब | मध्यम | तपकिरी, कठीण, बारीक | जमिनीपासून | झुडूप |
| 3 | टोमॅटो | लहान | हिरवा, नाजूक, बारीक | जमिनीपासून | रोप |
| अ. क्र. | वनस्पतीचे नाव | पर्णशिरांचा प्रकार (जाळीदार / समांतर) |
मुळांचा प्रकार (सोटमूळ / तंतुमय) |
|---|---|---|---|
| 1 | गवती चहा | समांतर | तंतुमय |
| 2 | वटवृक्ष (वड) | जाळीदार | सोटमूळ |
| 3 | मका | समांतर | तंतुमय |
| 4 | गुलाब | जाळीदार | सोटमूळ |
| 5 | आंबा | जाळीदार | सोटमूळ |
कोष्टक 2.5
| अ. क्र. | प्राण्याचे नाव | हालचालीसाठी वापरले जाणारे अवयव | हालचालीचा प्रकार (उदा. चालणे, सरपटणे, उडणे, पोहणे) |
|---|---|---|---|
| 1 | पक्षी (उदा. कावळा) | पंख, पाय | उडणे, चालणे |
| 2 | मासा | पर (Fins), शेपूट (Tail) | पोहणे |
| 3 | गाय/म्हैस | पाय | चालणे |
| 4 | सर्प | संपूर्ण शरीर | सरपटणे |
| 5 | बेडूक | पाय | उड्या मारणे, पोहणे, चालणे |
| 6 | मानव | पाय | चालणे, धावणे |
कोष्टक 2.6
| अ. क्र. | निवासस्थान | प्राण्याचे नाव |
|---|---|---|
| 1 | जंगल/वन | वाघ, सिंह, हत्ती, हरीण, माकड, साप, विविध पक्षी |
| 2 | वाळवंट | उंट, वाळवंटी कोल्हा, सरडा, काही प्रकारचे साप |
| 3 | पाणी (नदी, तलाव, समुद्र) | मासे, खेकडा, कासव, मगर, बेडूक, ऑक्टोपस, व्हेल |
| 4 | पर्वतीय प्रदेश | हिम बिबट्या (Snow Leopard), याक, पर्वतीय बकरी |
| 5 | मानवी वस्ती (शहर/गाव) | कुत्रा, मांजर, उंदीर, कावळा, चिमणी, पाल, झुरळ |
1. येथे दोन प्रकारची बीजे आहेत. त्यांच्या वनस्पतींची मुळे आणि पानांच्या पर्णशिरामध्ये कोणते फरक आढळतात?
उत्तर:
गहू आणि राजमा या दोन प्रकारच्या बियाण्यांच्या वनस्पतींची मुळे आणि पानांच्या पर्णशिरांमध्ये खालील फरक आढळतात:
|
गहू |
राजमा |
|
एकदल बीज |
द्विदल बीज |
|
तंतुमय मुळे (Fibreous roots) असतात |
सोटमूळ (Taproot) असते |
|
समांतर पर्णशिरा असतात |
जाळीदार पर्णशिरा असतात |
2. खाली काही प्राण्यांची नावे दिली आहेत. त्यांच्या निवासस्थानावर आधारित त्यांचे वर्गीकरण करा.
'A' चिन्हांकित भागात पाण्यात राहणारे प्राणी आणि 'B' चिन्हांकीत भागात जमिनीवर राहणाऱ्या प्राण्यांची नांवे लिहा. दोन्ही ठिकाणी राहणाऱ्या प्राण्यांची नांवे 'C' भागात लिहा.
घोडा, डॉल्फीन, बेडूक, मेंढी, मगर, खार, व्हेल, गांडूळ, कबुतर, कासव
उत्तर:
खालीलप्रमाणे वर्गीकरण करता येईल:
* B (जमिनीवर राहणारे प्राणी - भूचर):
* C (दोन्ही ठिकाणी राहणारे प्राणी - उभयचर):
वरील वर्गीकरणाबाबत थोडक्यात स्पष्टीकरण -
* मगर (मगर ही जलचर आणि उभयचर अशा दोन्ही प्रकारात मोडते कारण ती पाणी आणि जमीन दोन्ही ठिकाणी जगू शकते.)
* कासव (कासवांच्या प्रजातीनुसार काही जलचर तर काही उभयचर असतात. येथे आपण त्याला दोन्हीमध्ये धरू शकतो कारण काही कासव पाणी आणि जमीन दोन्ही वापरतात.)
4. पर्वतीय शेळी आणि मैदानी भागात सापडणाऱ्या शेळीचे चित्र पहा. त्यांच्यातील समानता आणि फरक ओळखा. या फरकांची कारणे काय आहेत?
A.पर्वतीय शेळी
B. मैदानी भागात सापडणाऱ्या शेळी
उत्तर:
पर्वतीय शेळी आणि मैदानी भागात सापडणाऱ्या शेळीमधील समानता आणि फरक खालीलप्रमाणे आहेत:
समानता:
* दोन्ही शेळीच्या प्रजाती आहेत.
* दोघेही शाकाहारी आहेत आणि गवत, पाने खातात.
* दोघांनाही चार पाय आणि शिंगे असतात (प्रजातीनुसार).
फरक आणि त्यांची कारणे:
* फरक:
*पर्वतीय शेळी: पर्वतीय शेळीचे शरीर साधारणपणे मजबूत असते आणि तिचे केस लांब व दाट असतात. तिचे खूर मजबूत आणि दगडांवर चांगली पकड घेणारे असतात. तिची शरीररचना डोंगराळ भागात चढण्यासाठी आणि उतरण्यासाठी योग्य असते.
* मैदानी भागातील शेळी: मैदानी भागातील शेळीचे केस सहसा लहान आणि पातळ असतात. तिचे खूर मैदानी किंवा सपाट प्रदेशात चालण्यासाठी योग्य असतात.
* फरकांची कारणे (अनुकूलन):
* पर्वतीय शेळीतील फरकाचे कारण: पर्वतीय शेळीला थंडीपासून वाचण्यासाठी जाड केस असतात आणि खडकाळ जागेवर चालण्यासाठी मजबूत खुर असतात.
*मैदानी भागातील शेळीतील फरकाचे कारण: मैदानी शेळीला सामान्य केस आणि खुर असतात कारण तिला उष्ण हवामानात आणि सपाट जागेवर राहायचे असते. हे फरक त्यांना त्यांच्या राहण्याच्या जागेनुसार जगण्यास मदत करतात.
5. प्रकरणात चर्चा केलेल्या सोडून इतर कोणत्याही वैशिष्ट्यांच्या आधारे खालील प्राण्यांचे दोन वर्गीकरण करा. गाय, झुरळ, कबुतर, वटवाघुळ, कासव, व्हेल, मासा, टोळ, सरडा.
उत्तर:
प्रकरणात चर्चा केलेल्या वैशिष्ट्यांव्यतिरिक्त इतर वैशिष्ट्यांच्या आधारे प्राण्यांचे दोन वर्गीकरण खालीलप्रमाणे:
वर्गीकरण 1:
शरीरावर आवरण (शरीरावर केस/पिसे/खवले आहेत का?)
* केस असलेले प्राणी (स्तनधारी):
* गाय
* वटवाघुळ
* व्हेल
* पिसे असलेले प्राणी (पक्षी): कबुतर
* खवले असलेले प्राणी (सरपटणारे प्राणी आणि मासे):
* कासव (कठीण कवच)
* मासा (खवले)
* सरडा (खवले)
* मगर (कठीण खवले)
* बाह्यकंकाल (Exoskeleton) असलेले प्राणी (कीटक):
* झुरळ
* टोळ
वर्गीकरण 2: अंडी घालणारे (अंडज) किंवा पिल्लांना जन्म देणारे (जरायुज)
* अंडी घालणारे (अंडज):
* झुरळ
* कबुतर
* कासव
* मासा
* टोळ
* सरडा
* पिल्लांना जन्म देणारे (जरायुज):
* गाय
* वटवाघुळ
* व्हेल
* घोडा
* मेंढी
* खार
6. जसजशी लोकसंख्या वाढत आहे आणि लोकांना अधिक आरामदायी जीवन हवे आहे, तसतसे विविध गरजा पूर्ण करण्यासाठी जंगले तोडली जात आहेत. याचा आपल्या सभोवताली कसा परिणाम होऊ शकतो? आम्ही या आव्हानाला कसे तोंड देऊ शकतो असे तुम्हाला वाटते?
उत्तर:
जनसंख्या वाढत असल्यामुळे आणि लोकांना आरामदायक जीवन हवं असल्यामुळे, आपण आपल्या गरजा पूर्ण करण्यासाठी जंगलं तोडत आहोत. याचे आपल्या आजूबाजूला खूप वाईट परिणाम होऊ शकतात.
याचे वाईट परिणाम असे होतील:
* हवा खराब होईल: झाडं आपल्याला शुद्ध हवा देतात. ती तोडल्यामुळे हवा खराब होईल आणि आपल्याला श्वास घ्यायला त्रास होईल.
* पाऊस कमी पडेल: झाडं पाऊस पडायला मदत करतात. ती कमी झाली तर पाऊस कमी पडेल आणि पाण्याची टंचाई होईल.
* प्राणी-पक्षी बेघर होतील: जंगलं म्हणजे अनेक प्राणी-पक्ष्यांचं घर. ती तोडल्यामुळे त्यांची घरं नष्ट होतील आणि ते बेघर होऊन काही प्रजाती तर दिसेनाशा होतील.
* तापमान वाढेल: झाडं सूर्याची उष्णता शोषून घेतात. ती कमी झाल्यामुळे पृथ्वी गरम होईल आणि आपल्याला जास्त गरम होईल.
* पूर येतील: झाडांची मुळं माती धरून ठेवतात. झाडं तोडल्यामुळे माती सैल होते आणि जास्त पाऊस आल्यास पूर येण्याची शक्यता वाढते.
या संकटावर मात करण्यासाठी आपण काय करू शकतो?
* जास्त झाडं लावा: आपण सगळ्यांनी मिळून जास्त झाडं लावली पाहिजेत आणि त्यांची काळजी घेतली पाहिजे.
* जंगलं वाचवा: जी जंगलं अजून आहेत, त्यांना तोडण्यापासून वाचवलं पाहिजे.
* कमी वापर करा: आपण वस्तूंचा वापर कमी केला पाहिजे, विशेषतः ज्या वस्तू बनवण्यासाठी झाडं लागतात, जसे की कागद.
* पुनर्वापर करा: जुन्या वस्तू परत वापरता येतील का ते पाहा.
* इतरांना सांगा: आपल्या मित्र-मैत्रिणींना आणि मोठ्यांनाही पर्यावरणाची काळजी घ्यायला सांगा.
सोप्या भाषेत सांगायचं तर, झाडं तोडणं म्हणजे आपलंच नुकसान करून घेणं. म्हणून आपण जास्त झाडं लावून, त्यांची काळजी घेऊन आणि पर्यावरणाची काळजी घेऊन या संकटाचा सामना करू शकतो.
7. फ्लोचार्टचे (प्रवाही तक्ता) विश्लेषण करा. 'A' आणि 'B' ची उदाहरणे कोणती असू शकतात?
फ्लोचार्ट (प्रवाही तक्ता):
उत्तर:
या फ्लोचार्टमध्ये, वनस्पतींचे पानांच्या प्रकारावरून वर्गीकरण केले आहे:
* 'A' ची उदाहरणे:
हा विभाग अशा वनस्पतींसाठी आहे ज्यांना पाने आहेत आणि त्यांच्या पानांमध्ये जाळीदार पर्णशिरा आहेत.
* उदाहरणे: आंबा, पिंपळ, वड, जास्वंद, गुलाब, कडुलिंब. (ज्यांच्या पानांच्या शिरांचे जाळे असते आणि सहसा त्यांना सोटमूळ असते.)
* 'B' ची उदाहरणे:
हा विभाग अशा वनस्पतींसाठी आहे ज्यांना पाने आहेत पण त्यांच्या पानांमध्ये जाळीदार पर्णशिरा नाहीत, म्हणजेच त्यांना समांतर पर्णशिरा आहेत.
* उदाहरणे: गहू, मका, तांदूळ, बांबू, गवत, केळी. (ज्यांच्या पानांच्या शिरा समांतर असतात आणि सहसा त्यांना तंतुमय मुळे असतात.)
8. राज त्याचा मित्र संजयशी वाद घालतो की "जास्वंदी वनस्पती एक झुडूप आहे" संजय स्पष्टीकरणासाठी कोणते प्रश्न विचारू शकतो?
उत्तर:
राज म्हणतो की जास्वंद एक झुडूप आहे, हे संजयला पटवून देण्यासाठी संजय खालील प्रश्न विचारू शकतो:
* "जास्वंदीच्या खोडाचा रंग कोणता आहे? तो हिरवा आहे की तपकिरी?"
(झुडुपांचे खोड सहसा तपकिरी असते, रोपांचे हिरवे.)
*"जास्वंदीच्या खोडाला स्पर्श कर.ते कठीण आहे की नाजूक (मऊ) आहे?ते सहज वाकते का?"
(झुडुपांचे खोड कठीण असते पण झाडाच्या खोडाइतके जाड नसते, रोपांचे नाजूक असते.)
*"जास्वंदीच्या फांद्या जमिनीपासून कुठून फुटायला सुरुवात होतात? त्या जमिनीच्या अगदी जवळून येतात की खोडावर थोड्या उंचीवर?"
(झुडुपांना जमिनीच्या अगदी जवळून फांद्या फुटू लागतात.)
*"जास्वंदीची उंची साधारण किती असते? ती तुमच्यापेक्षा लहान आहे की तुमच्या उंची इतकी आहे की खूप उंच आहे?"
(झुडुपे मध्यम उंचीची असतात, झाडाइतकी उंच नसतात आणि रोपांपेक्षा मोठी असतात.)
या प्रश्नांची उत्तरे मिळाल्यावर, संजयला हे समजेल की जास्वंदीची वैशिष्ट्ये झुडुपांच्या वर्गात मोडतात, कारण तिचे खोड तपकिरी आणि कठीण असते, फांद्या जमिनीपासून जवळून फुटतात आणि उंची मध्यम असते.
सरावासाठी अधिक प्रश्न
प्रश्नांची उत्तरे (उत्तरे सोप्या मराठी शब्दांत)
1. निसर्ग सफरीचा मुख्य उद्देश काय होता?
निसर्ग सफरीचा मुख्य उद्देश निसर्गातील प्राणी आणि वनस्पतींचे सौंदर्य आणि विविधता अनुभवणे हा होता. विद्यार्थ्यांना निसर्गाशी जोडून त्यांना त्यातून शिकण्याची संधी देणे हा देखील एक महत्त्वाचा उद्देश होता.
2. डॉ. रघु आणि मणीराम चाचा यांनी विद्यार्थ्यांना काय सल्ला दिला?
डॉ. रघु यांनी विद्यार्थ्यांना उद्यानातील विविध प्रकारचे वास समजून घेण्याचा सल्ला दिला आणि सर्व सजीवांचा आदर करून त्यांना त्रास न देता निरीक्षण करण्यावर भर दिला. मणीराम चाचा यांनी विद्यार्थ्यांना फक्त निरीक्षणच नाही, तर वेगवेगळे आवाज ऐकायलाही सांगितले. शिक्षकांनी विद्यार्थ्यांना वही, पेन आणि पाण्याची बाटली सोबत ठेवण्याचा सल्ला दिला.
3. पक्ष्यांच्या आवाजाबद्दल डॉ. रघु यांनी काय सांगितले?
डॉ. रघु यांनी सांगितले की प्रत्येक पक्ष्याचा एक वेगळा आवाज असतो आणि हे निसर्गातील विविधतेचे उत्तम उदाहरण आहे.
4. वनस्पतींचे वर्गीकरण कोणत्या आधारावर करता येते?
वनस्पतींचे वर्गीकरण त्यांची उंची (लहान/मध्यम/उंच), खोडाचे स्वरूप (हिरवा/तपकिरी, नाजूक/कठीण, जाड/बारीक), फांद्याचे स्वरूप (जमिनीपासून/उंच खोडावर), पानांमधील पर्णशिरांचा प्रकार (जाळीदार/समांतर) आणि बीजामधील बीजदलांची संख्या (एकदल/द्विदल) या आधारांवर करता येते.
5. 'रोप', 'झुडूप' आणि 'वृक्ष' म्हणजे काय? उदाहरणे द्या.
- रोप: ज्या वनस्पती लहान असतात आणि त्यांचे खोड मऊ व हिरवे असते, त्यांना 'रोप' म्हणतात. उदाहरणार्थ, टोमॅटोचे रोप.
- झुडूप: ज्या वनस्पती झाडाइतक्या उंच नसतात, पण त्यांना जमिनीजवळून अनेक तपकिरी रंगाच्या लाकडी फांद्या फुटतात, त्यांना 'झुडूप' म्हणतात. उदाहरणार्थ, गुलाबाचे झुडूप.
- वृक्ष: ज्या वनस्पती खूप उंच असतात, त्यांचे खोड कठीण आणि जाड असते आणि फांद्या उंच खोडावर फुटतात, त्यांना 'वृक्ष' म्हणतात. उदाहरणार्थ, आंब्याचे झाड.
6. 'जाळीदार पर्णशिरा' आणि 'समांतर पर्णशिरा' म्हणजे काय? उदाहरणे द्या.
- जाळीदार पर्णशिरा: पानांमध्ये जेव्हा शिरा मधल्या जाड शिरेच्या बाजूने जाळीसारख्या पसरलेल्या असतात, तेव्हा त्यांना 'जाळीदार पर्णशिरा' म्हणतात. उदाहरणार्थ, जास्वंदीचे पान, वटवृक्षाचे पान.
- समांतर पर्णशिरा: पानांमध्ये जेव्हा शिरा एकमेकांना समांतर असतात, तेव्हा त्यांना 'समांतर पर्णशिरा' म्हणतात. उदाहरणार्थ, केळीचे पान, गवताचे पान.
7. 'सोटमूळ' आणि 'तंतुमय मूळ' म्हणजे काय? उदाहरणे द्या.
- सोटमूळ: ज्या मुळांमध्ये एक मुख्य जाड मूळ असते आणि त्यातून लहान बाजूची मुळे फुटतात, त्यांना 'सोटमूळ' म्हणतात. उदाहरणार्थ, मोहरीचे मूळ, जास्वंदीचे मूळ.
- तंतुमय मूळ: ज्या मुळांमध्ये खोडाच्या पायापासून समान आकाराच्या पातळ मुळांचा गुच्छ दिसतो, त्यांना 'तंतुमय मूळ' म्हणतात. उदाहरणार्थ, गवताचे मूळ, मक्याचे मूळ.
8. 'एकदल बीज' आणि 'द्विदल बीज' म्हणजे काय? उदाहरणे द्या.
- एकदल बीज: ज्या बीजांना फक्त एकच बीजदल (भाग) असतो, त्यांना 'एकदल बीज' म्हणतात. उदाहरणार्थ, मक्याचा दाणा.
- द्विदल बीज: ज्या बीजांना दोन बीजदले (भाग) असतात आणि ते सहजपणे दोन भागांमध्ये विभागले जातात, त्यांना 'द्विदल बीज' म्हणतात. उदाहरणार्थ, वाटाणा, चणा.
9. वनस्पतींच्या पर्णशिरा, मुळांचे प्रकार आणि बीजातील बीजदलांची संख्या यांच्यात काय संबंध आहे?
ज्या वनस्पतींना जाळीदार पर्णशिरा आणि सोटमूळ असते, त्या बहुधा द्विदल वनस्पती असतात. याउलट, ज्या वनस्पतींना समांतर पर्णशिरा आणि तंतुमय मुळे असतात, त्या बहुधा एकदल वनस्पती असतात.
10. 'अनुकूलन' (Adaptation) म्हणजे काय?
अनुकूलन म्हणजे, एखादा प्राणी किंवा वनस्पती ज्या विशिष्ट प्रदेशात राहतो, त्या प्रदेशातील परिस्थितीनुसार (उदा. हवामान) जगण्यासाठी त्यांच्या शरीरात किंवा सवयींमध्ये काही बदल घडवून आणणे आणि विशिष्ट गुणधर्म विकसित करणे. उदाहरणार्थ, वाळवंटी उंटाचे लांब पाय आणि साठवणुकीसाठी मदार.
11. 'निवासस्थान' (Habitat) म्हणजे काय?
निवासस्थान म्हणजे, कोणताही प्राणी किंवा वनस्पती ज्या ठिकाणी नैसर्गिकरित्या आणि सहजपणे आपले जीवन जगतात, ते ठिकाण. निवासस्थान त्यांना जगण्यासाठी आवश्यक असलेले हवा, पाणी, अन्न आणि निवारा पुरवते. उदाहरणार्थ, समुद्री कासवाचे निवासस्थान समुद्र आहे.
12. भूचर, जलचर आणि उभयचर प्राणी म्हणजे काय? उदाहरणे द्या.
- भूचर: जे प्राणी आणि वनस्पती जमिनीवर राहतात, त्यांना 'भूचर' म्हणतात. उदा. गाय, कुत्रा, आंबा वृक्ष.
- जलचर: जे प्राणी आणि वनस्पती पाण्यात राहतात, त्यांना 'जलचर' म्हणतात. उदा. मासे, जलकुंभी.
- उभयचर: जे प्राणी जमीन आणि पाणी अशा दोन्ही ठिकाणी जगू शकतात, त्यांना 'उभयचर' म्हणतात. उदा. बेडूक.
13. जैवविविधतेचे संरक्षण का महत्त्वाचे आहे?
जर निवासस्थानांना समस्या निर्माण झाली (उदा. चारा न मिळणे, पाणी आटणे) तर तेथील प्राणी आणि वनस्पतींना आहार, निवारा आणि इतर जीवनावश्यक गोष्टी मिळत नाहीत. यामुळे त्यांची संख्या कमी होते किंवा ते नष्ट होतात आणि निसर्गातील जैवविविधता धोक्यात येते. आपल्या ग्रहावरील जीवन सुरक्षित ठेवण्यासाठी आणि पर्यावरणाचे संतुलन राखण्यासाठी जैवविविधतेचे संरक्षण करणे खूप महत्त्वाचे आहे.
टिप्पणी पोस्ट करा