✍️ कवयित्री परिचय (Introduction)
महदंबा (इ.स. १२२८ - १३०३): महदंबा ही श्री चक्रधर स्वामींची शिष्या होती. तिचे मूळ नाव 'रुपाबाई' होते. चक्रधरांनी तिचे आंतरिक गुण ओळखून तिचे नाव 'महदाइसा' असे ठेवले. पुढे केसोबासांनी रचलेल्या 'रत्नमालास्तोत्रम्' या संस्कृत काव्यात तिचे नाव 'महदंबा' असे आले आहे. महदंबेला 'आद्य मराठी कवयित्री' मानले जाते. तिने श्रीकृष्णावर जी गीते रचली, त्यांना 'धवळे' असे म्हणतात.
📖 पद्य परिचय
एकदा चक्रधरांचे गुरु गोविंदप्रभू यांनी श्रीकृष्ण विवाहोत्सव साजरा केला. त्यावेळी त्यांनी महदंबेला गाणी गाण्यास सांगितले. महदंबेने त्यावेळी उत्स्फूर्तपणे जी गीते गायली, तीच 'धवळे' होत. या धवळ्यातून श्रीकृष्ण व रुक्मिणी यांच्या विवाहाचे वर्णन येते. रुक्मिणीचे कृष्णावर प्रेम असते, पण तिचा भाऊ 'रुक्मी' तिचे लग्न शिशुपालाशी ठरवतो. यामुळे रुक्मिणीच्या मनाची झालेली घालमेल या कवितेत व्यक्त झाली आहे.
🌸 कवितेचा भावार्थ (Meaning in Marathi)
१. रुक्मीणी सखीयाते पुसे वृतांतु : काइ बोलणें होए राउळाआंतु :...
अर्थ: रुक्मिणी आपल्या सखीला (मैत्रिणीला) राजवाड्यातील बातमी विचारते. ती विचारते की, "राजवाड्यात आत काय बोलणे चालू आहे? माझे आई-वडील आणि भाऊ रुक्मी काय म्हणत आहेत?" त्यावर सखी सांगते की, शिशुपालाला वर म्हणून निवडण्याचे किंवा त्याच्याशी तुझे लग्न लावून देण्याचे बोलणे तिथे चालू आहे.
२. शीशुपालु वरु ऐसें आइकीलें बाळा : श्रमु पातली नी जाली व्याकुळ :...
अर्थ: शिशुपाल हा आपला पती (वर) होणार, हे ऐकताच ती बाळ (रुक्मिणी) अत्यंत दुःखी झाली. तिला खूप कष्ट झाले आणि ती व्याकुळ झाली. अशा संकटाच्या वेळी तिने श्रीकृष्णाचे स्मरण केले. ती देवाचा धावा करत म्हणाली, "देवा, मी मोठ्या संकटात पडले आहे. तू एकच मला यातून सोडवू शकतोस, तुझ्यावाचून दुसरे कोणीही माझे मन स्थिर करू शकत नाही."
३. हृदयी धाकु तव तीये लागली चींता : भक्तबंध छेदना म्हणे राखै अनंता :...
अर्थ: तिच्या हृदयात धाक (भीती) निर्माण झाला आणि तिला चिंता लागली. ती परमेश्वराची प्रार्थना करू लागली, "हे भक्तांची बंधने तोडणाऱ्या अनंता (श्रीकृष्णा), तू माझे रक्षण कर." अत्यंत आर्ततेने ती देवाला विनवू लागली की, "माझ्यासारख्या दीन-दुबळ्या कन्येचा तू उद्धार कर. मला या शिशुपालाच्या बंदिवासातून (लग्नातून) सोडव आणि तुझे श्रीचरण (तुझा आश्रय) मला दे."
💡 मध्यवर्ती कल्पना व महत्त्वाचे मुद्दे
मध्यवर्ती कल्पना: रुक्मिणीचे कृष्णावर प्रेम असताना, तिच्या इच्छेविरुद्ध तिचे लग्न शिशुपालाशी ठरवले जाते. तेव्हा रुक्मिणीची झालेली व्याकुळ अवस्था आणि तिने कृष्णाला केलेली आर्त विनवणी या धवळ्यात मांडली आहे.
महदंबा ही महानुभाव पंथाची आणि मराठीतील पहिली कवयित्री आहे.
'धवळे' हे विवाहप्रसंगी गायले जाणारे गीत आहे.
रुक्मिणीचा भाऊ 'रुक्मी' हा खलनायकाच्या भूमिकेत असून त्याने शिशुपालाची निवड केली आहे.
संकटसमयी देवानेच भक्ताचे रक्षण करावे, हा भक्तिभाव येथे दिसून येतो.
📚 शब्दार्थ (New Words)
पुसे = विचारते
राउळ = राजवाडा
वरीएलीती = वरण्याचे/लग्न करण्याचे ठरवणे
ठाइ = मनात / ठिकाणी
वरु = नवरा / वर
निहा / अनु = दुसरा / केवळ
संकष्टी = संकटात
अवधारी = आधार / मन स्थिर करणे
आरतांदानी = आर्ततेने / व्याकुळतेने
बंदिसाळ = बंदिवास / कारागृह
वृतांतु = बातमी / वृत्तांत
📝 स्वाध्याय (Questions & Answers)
अ) खालील प्रश्नांची एक ते दोन वाक्यांत उत्तरे लिहा.
१) धवळे म्हणजे काय?
महदंबेने श्रीकृष्णाच्या विवाहाप्रसंगी जी उत्स्फूर्त गीते रचून गायली, त्यांना 'धवळे' असे म्हणतात.
२) रुक्मिणी आपल्या विवाहाचा वृत्तांत कोणाला विचारते?
रुक्मिणी आपल्या विवाहाचा वृत्तांत आपल्या 'सखीला' (मैत्रिणीला) विचारते.
३) रुक्मिणीचा विवाह रुक्मीने कोणाशी ठरविला?
रुक्मिणीचा विवाह तिचा भाऊ रुक्मी याने चैदी देशाचा राजा 'शिशुपाल' याच्याशी ठरविला.
४) आपल्या विवाहाची बातमी ऐकल्यानंतर रुक्मिणीने कोणाचे स्मरण केले?
आपल्या विवाहाची बातमी ऐकल्यानंतर रुक्मिणीने 'श्रीकृष्णरावांचे' (देवाचे) स्मरण केले.
५) रुक्मिणीला कोणाचा बंदिवास नको आहे?
रुक्मिणीला 'शिशुपालाचा' बंदिवास नको आहे.
आ) खालील प्रश्नाचे सविस्तर उत्तर लिहा.
१) महदंबेच्या धवळ्यातून दिसून येणारी रुक्मिणीच्या मनाची झालेली अवस्था कथन करा.
महदंबेच्या धवळ्यात रुक्मिणीच्या मनातील दुःख, भीती आणि भक्तीचे सुंदर वर्णन आले आहे. जेव्हा रुक्मिणीला समजते की तिचे आई-वडील आणि भाऊ रुक्मी यांनी तिचे लग्न शिशुपालाशी ठरवले आहे, तेव्हा ती अत्यंत व्याकुळ होते. तिला हे वृत्त ऐकून खूप श्रम (त्रास) होतात. ती मनातून घाबरते आणि चिंताग्रस्त होते. या संकटातून सुटण्यासाठी तिला केवळ श्रीकृष्णाचाच आधार वाटतो. ती श्रीकृष्णाचा धावा करते. "हे भक्तांची बंधने तोडणाऱ्या अनंता, तूच माझे रक्षण कर," अशी ती आर्त विनवणी करते. तिला शिशुपालाच्या घरी जाणे म्हणजे बंदिवासात जाण्यासारखे वाटते, म्हणून ती कृष्णाला त्याचे चरण दाखवण्याची (पत्नी म्हणून स्वीकारण्याची) विनंती करते.
इ) संदर्भासह स्पष्टीकरण करा.
१) “काइ बोले माता पिता काइ बोले तो रुकमिया भाइः | शीशुपाळु वरीएलीति ऐसें बोलणे आहे तेयाचा ठाइः”
संदर्भ: हे चरण 'महदंबेचे धवळे' या कवितेतील असून कवयित्री 'महदंबा' आहेत.
स्पष्टीकरण: रुक्मिणीला राजवाड्यात काहीतरी खलबते चालू असल्याची चाहूल लागते. ती आपल्या सखीला विचारते की, "माझे आई-वडील आणि भाऊ रुक्मी काय बोलत आहेत?" त्यावर सखी सांगते की, त्यांनी तुला शिशुपालाला देण्याचे म्हणजेच शिशुपालाशी तुझे लग्न लावण्याचे पक्के केले आहे. रुक्मिणीच्या लग्नाचा निर्णय तिच्या इच्छेविरुद्ध घेतला जात असल्याचा हा प्रसंग आहे.
२) “आरतांदानी देवा कृपा करा माझीं दीन उधरणाः | शीशुपाळ बंदीसाळ चुकवी दाखवी आपुले श्रीचरणः”
संदर्भ: हे चरण 'महदंबेचे धवळे' या कवितेतील असून कवयित्री 'महदंबा' आहेत.
स्पष्टीकरण: जेव्हा रुक्मिणीला कळते की तिचे लग्न शिशुपालाशी ठरले आहे, तेव्हा ती अत्यंत व्याकुळ होऊन श्रीकृष्णाचा धावा करते. ती अत्यंत आर्ततेने देवाला विनवते की, "हे देवा, माझ्यावर कृपा कर आणि या दीन दुबळ्या भक्ताचा उद्धार कर. मला शिशुपालाच्या रूपी येणाऱ्या बंदिवासातून वाचव आणि तुझ्या चरणांचा आश्रय दे." यातून रुक्मिणीची कृष्णावरील निस्सीम भक्ती आणि शिशुपालाविषयीचा तिरस्कार दिसून येतो.
टिप्पणी पोस्ट करा