साहित्यमंथन: पाठ १०
वीरमाता जिजाऊ
लेखक: प्रा. अशोक राणा
📖 पाठाचा परिचय व लेखक परिचय
लेखक परिचय: प्रा. अशोक राणा (जन्म: १९५५) हे अमरावती येथील असून त्यांनी ऐतिहासिक, राजकीय, धार्मिक आणि वैचारिक विषयांवर विपुल लेखन केले आहे. थोरांच्या ओळखी करून देणारे त्यांचे ग्रंथ प्रसिद्ध आहेत.
पाठाचा परिचय: प्रस्तुत पाठ त्यांच्या 'स्वराज्य संकल्पिका राष्ट्रमाता जिजाऊ' या पुस्तकातून घेतला आहे. यात छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या मातोश्री, वीरमाता जिजाऊंचा जन्म, त्यांचे बालपण, जडणघडण आणि विवाह याबद्दलची माहिती दिली आहे. जिजाऊंच्या व्यक्तिमत्त्वाचा पाया कसा रचला गेला, हे या पाठातून समजते.
पाठाचा परिचय: प्रस्तुत पाठ त्यांच्या 'स्वराज्य संकल्पिका राष्ट्रमाता जिजाऊ' या पुस्तकातून घेतला आहे. यात छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या मातोश्री, वीरमाता जिजाऊंचा जन्म, त्यांचे बालपण, जडणघडण आणि विवाह याबद्दलची माहिती दिली आहे. जिजाऊंच्या व्यक्तिमत्त्वाचा पाया कसा रचला गेला, हे या पाठातून समजते.
💡 पाठाची मध्यवर्ती कल्पना (Central Idea)
या पाठाची मध्यवर्ती कल्पना म्हणजे 'जिजाऊंची अष्टपैलू जडणघडण'. सिंदखेडच्या लखुजी जाधवरावांच्या घरी जन्मलेल्या जिजाऊंना बालपणापासूनच शौर्याचे आणि स्वाभिमानाचे धडे मिळाले. आई म्हाळसाबाई आणि वडील लखुजीराजे यांच्या संस्कारांमुळे त्या केवळ गृहिणी न राहता एक वीर स्त्री म्हणून घडल्या. युद्धकला, राजनीति आणि न्यायदानाचे बाळकडू त्यांना माहेरूनच मिळाले होते, ज्याचा उपयोग पुढे स्वराज्यस्थापनेसाठी झाला.
📌 महत्त्वाचे मुद्दे (Important Points)
- जन्म: १२ जानेवारी १५९८ रोजी सूर्योदयाच्या वेळी सिंदखेडराजा येथे लखुजी जाधवराव आणि म्हाळसाबाई यांच्या पोटी जिजाऊंचा जन्म झाला.
- आनंदोत्सव: जिजाऊंच्या जन्माचे स्वागत हत्ती-घोड्यावरून साखर वाटून, नगरभोजन देऊन आणि दीपोत्सव साजरा करून करण्यात आले.
- संस्कार: आई म्हाळसाबाईंनी त्यांना यादव आणि राजपुतांच्या पराक्रमाच्या कथा सांगितल्या. वडील लखुजीरावांच्या दरबारातील न्यायदान, राजकारण आणि युद्धनीतीचे धडे त्यांनी गिरवले.
- शिक्षण: त्यांना केवळ अक्षरओळखच नव्हे तर घोड्यावर बसणे, तलवार चालवणे आणि युद्धशास्त्राचेही शिक्षण दिले गेले.
- विवाह: त्यांचा विवाह वेरूळचे पाटील मालोजीराजे भोसले यांचे सुपुत्र शहाजीराजे यांच्याशी झाला. यामुळे जाधव आणि भोसले ही दोन पराक्रमी घराणी एकत्र आली.
📚 कठीण शब्दार्थ (New Words)
| शब्द | अर्थ |
|---|---|
| पोशिंदा | पालनकर्ता / राजा |
| प्रसूद | बाळंतीण |
| भाट | स्तुतिपाठक / प्रशंसक |
| बाज | शैली / ढब |
| नगरभोजन | गावाला दिलेली मेजवानी |
| दीपोत्सव | दिव्यांचा सण |
| पागा | घोड्यांची राहण्याची जागा (तबेला) |
| सरंजाम | सैन्य व प्रदेशाची व्यवस्था |
| बखर | ऐतिहासिक हकीकत / दस्तावेज |
| वैमनस्य | शत्रुत्व / वैर |
📝 स्वाध्याय (Questions & Answers)
आ) खालील प्रश्नांची सविस्तर उत्तरे लिहा.
१) जिजाऊंचा जन्म व बालपणावर माहिती लिहा.
सिंदखेडचे राजे लखुजी जाधवराव आणि राणी म्हाळसाबाई यांच्या पोटी १२ जानेवारी १५९८ रोजी सूर्योदयाच्या वेळी जिजाऊंचा जन्म झाला. त्यांच्या जन्माचे स्वागत एखाद्या राजपुत्राप्रमाणे करण्यात आले. रामसिंग व बजरंग भाटांनी त्यांच्या जन्माचे रसभरीत वर्णन केले आहे. संपूर्ण सिंदखेड नगरीत आनंदोत्सव साजरा झाला, हत्ती-घोड्यावरून साखर वाटली गेली आणि दिवाळीसारखा दीपोत्सव साजरा करण्यात आला. जिजाऊंचे बालपण लाडाकौतुकात तसेच शौर्याच्या वातावरणात गेले. आई म्हाळसाबाईंनी त्यांना रामायण-महाभारताच्या आणि पूर्वजांच्या पराक्रमाच्या कथा सांगितल्या, तर वडील लखुजीरावांच्या तालमीत त्यांनी युद्धकला आणि राजनीतीचे धडे घेतले.
२) जिजाऊंचा विवाह व सासर याविषयी सविस्तर लिहा.
जिजाऊंचा विवाह वेरूळचे पाटील मालोजीराजे भोसले यांचे पुत्र शहाजीराजे यांच्याशी झाला. जाधवराव हे देवगिरीच्या यादवांचे वंशज मानले जात, तर भोसले घराणे हे मेवाडच्या सिसोदिया वंशाशी संबंधित मानले जाई. या विवाहमुळे महाराष्ट्रातील ही दोन अत्यंत पराक्रमी आणि तोलामोलाची मराठा घराणी एकत्र आली. या विवाहास लखुजी जाधवरावांची संमती होती. शहाजीराजे स्वतः मोठे पराक्रमी होते. जिजाऊंनी सासरी आल्यावर आपल्या कर्तृत्वाने सर्वांची मने जिंकली आणि पुढे स्वराज्याच्या उभारणीत मोलाची भूमिका बजावली.
इ) संदर्भासह स्पष्टीकरण करा.
१) “आपल्या मुलांप्रमाणे जिजाऊंना देखील त्यांनी घोड्यावर बसणे, तलवार चालविणे, प्रतिपक्षावर हल्ला करणे इ. युध्दशास्त्रातील शिक्षण दिले असावे."
संदर्भ: हे वाक्य 'वीरमाता जिजाऊ' या पाठातील असून त्याचे लेखक प्रा. अशोक राणा आहेत. हे वाक्य जिजाऊंच्या बालपणातील शिक्षणाविषयी आहे.
स्पष्टीकरण: लखुजी जाधवराव हे एक पराक्रमी सरदार होते. त्यांच्या काळात मराठा स्त्रियांमध्ये पडदा पद्धत नव्हती. स्त्रियांनाही पुरुषांच्या खांद्याला खांदा लावून लढावे लागे किंवा राज्यकारभार पाहावा लागे. त्यामुळे लखुजीरावांनी आणि म्हाळसाबाईंनी जिजाऊंमध्ये कोणताही भेदभाव न करता, त्यांना मुलांप्रमाणेच युद्धकलेचे, घोडेस्वारीचे आणि शस्त्रास्त्रांचे शिक्षण दिले होते, जेणेकरून त्या भविष्यातील आव्हानांना सामोऱ्या जाऊ शकतील.
स्पष्टीकरण: लखुजी जाधवराव हे एक पराक्रमी सरदार होते. त्यांच्या काळात मराठा स्त्रियांमध्ये पडदा पद्धत नव्हती. स्त्रियांनाही पुरुषांच्या खांद्याला खांदा लावून लढावे लागे किंवा राज्यकारभार पाहावा लागे. त्यामुळे लखुजीरावांनी आणि म्हाळसाबाईंनी जिजाऊंमध्ये कोणताही भेदभाव न करता, त्यांना मुलांप्रमाणेच युद्धकलेचे, घोडेस्वारीचे आणि शस्त्रास्त्रांचे शिक्षण दिले होते, जेणेकरून त्या भविष्यातील आव्हानांना सामोऱ्या जाऊ शकतील.
ई) टीप लिहा.
१) लखुजी जाधव:
लखुजी जाधवराव हे सिंदखेडचे राजे आणि जिजाऊंचे वडील होते. ते अत्यंत पराक्रमी, वैभवसंपन्न आणि प्रजेची काळजी घेणारे 'लाखांचे पोशिंदा' होते. ते देवगिरीच्या यादवांचे वंशज मानले जात. त्यांच्या दरबारात अनेक विद्वान, पंडित आणि शूरवीर होते. त्यांनी आपली कन्या जिजाऊंना राजपुत्राप्रमाणे वाढवले आणि त्यांना उत्तम संस्कार व शिक्षण दिले.
लखुजी जाधवराव हे सिंदखेडचे राजे आणि जिजाऊंचे वडील होते. ते अत्यंत पराक्रमी, वैभवसंपन्न आणि प्रजेची काळजी घेणारे 'लाखांचे पोशिंदा' होते. ते देवगिरीच्या यादवांचे वंशज मानले जात. त्यांच्या दरबारात अनेक विद्वान, पंडित आणि शूरवीर होते. त्यांनी आपली कन्या जिजाऊंना राजपुत्राप्रमाणे वाढवले आणि त्यांना उत्तम संस्कार व शिक्षण दिले.
२) मालोजी भोसले:
मालोजीराजे भोसले हे वेरूळचे पाटील आणि शहाजीराजांचे वडील होते. ते अत्यंत कर्तृत्ववान आणि मुत्सद्दी होते. त्यांनीच जिजाऊ आणि शहाजीराजे यांचा विवाह घडवून आणला. भोसले घराणे हे मेवाडच्या सिसोदिया राजपूत वंशाचे मानले जाते. मालोजीराजांमुळे भोसले घराण्याला प्रतिष्ठा प्राप्त झाली.
मालोजीराजे भोसले हे वेरूळचे पाटील आणि शहाजीराजांचे वडील होते. ते अत्यंत कर्तृत्ववान आणि मुत्सद्दी होते. त्यांनीच जिजाऊ आणि शहाजीराजे यांचा विवाह घडवून आणला. भोसले घराणे हे मेवाडच्या सिसोदिया राजपूत वंशाचे मानले जाते. मालोजीराजांमुळे भोसले घराण्याला प्रतिष्ठा प्राप्त झाली.
टिप्पणी पोस्ट करा