इयत्ता - आठवी
विषय - माय मराठी
3. चल ऊठ रे मुकुंदा
मध्यवर्ती कल्पना
पहाटेच्या सुंदर वातावरणाचे वर्णन करत, यशोदा माता श्रीकृष्णाला जागे करत आहे आणि गोकुळ त्याच्या येण्याची आतुरतेने वाट पाहत आहे.
कवीबद्दल (सुरेश भट)
सुरेश श्रीधर भट (१९३२-२००३) हे मराठी साहित्यातील एक अत्यंत महत्त्वाचे आणि प्रसिद्ध कवी होते. त्यांनी मराठी गझल या काव्यप्रकाराला पुन्हा जिवंत केले आणि त्याला एक नवा, आशयसंपन्न चेहरा दिला, ज्यामुळे मराठी गझलेला खूप लोकप्रियता मिळाली. सुरेश भट यांनी निसर्ग कविता, सामाजिक कविता, प्रेम कविता आणि देशभक्तीपर गीते असे विविध प्रकार हाताळले. 'रूपगंधा' आणि 'रंग माझा वेगळा' हे त्यांचे प्रसिद्ध काव्यसंग्रह आहेत. त्यांच्या काव्याचे मुख्य वैशिष्ट्य म्हणजे 'गेयता', म्हणजे त्यांच्या कविता सहज गाता येतात. त्यांना त्यांच्या काव्यासाठी दमाणी आणि केशवसुत यांसारखे महत्त्वाचे पुरस्कार मिळाले आहेत. प्रस्तुत 'चल ऊठ रे मुकुंदा' ही कविता त्यांच्या 'रंग माझा वेगळा' या काव्यसंग्रहातून निवडलेली असून, ती भूपाळी या काव्यप्रकारातील आहे.
नवीन शब्द आणि अर्थ
* उषा - पहाट.
* कालिंदी - यमुना नदी.
* कुंज - वृक्षवेलींनी बहरलेली बाग किंवा झाडाझुडुपांनी दाटलेली जागा.
* शुक्रतारा - एक ग्रह जो पहाटे आणि सायंकाळी आकाशात दिसतो.
* इशारा - सूचना, खुणावणे.
* राधा - गोकुळात राहणारी अनय नावाच्या गवळ्याची पत्नी. श्रीकृष्णाची बालमैत्रीण आणि एक महान भक्त.
प्र 1. खालील प्रश्नांची प्रत्येकी एका वाक्यात उत्तरे लिहा.
1. यशोदा कोणाला उठवत आहे?
उत्तर- यशोदा श्रीकृष्णाला (मुकुंदाला) उठवत आहे.
2. पहाटवारा कसा आला?
उत्तर- पहाटवारा चोरपावलांनी (हळूच) आला.
3. बेचैन गोकुळाने कोणाचा पुकारा केला?
उत्तर- बेचैन गोकुळाने श्रीकृष्णाचा पुकारा केला.
प्र 2. खालील प्रश्नाचे दोन-तीन वाक्यात उत्तर लिहा.
1. गोकुळ बेचैन का झाले होते?
उत्तर- गोकुळ बेचैन झाले होते कारण पहाट झाली होती, पाखरे श्रीकृष्णाची गीते गात उडून गेली होती, कालिंदीचा किनारा त्याला हाक मारत होता आणि कुंजातील कळ्या त्याला इशारा करत होत्या. संपूर्ण गोकुळ श्रीकृष्णाच्या येण्याची आणि त्याच्या दर्शनाची आतुरतेने वाट पाहत होते.
प्र 3. खालील प्रश्नाचे उत्तर चार-पाच वाक्यात लिहा.
1. कृष्णाला उठविण्याच्या वेळी सृष्टीत काय घडले होते?
उत्तर- श्रीकृष्णाला उठवत असताना पहाट झाली होती. आकाशातील शुक्रतारा मंदावला होता आणि पहाटेचा गार वारा हळूच वाहू लागला होता. पहाटेच्या वेळी आकाशात उषेची (पहाटेची) लालिमा पसरली होती. पाखरे श्रीकृष्णाची गीते गात आकाशात उडून गेली होती. यमुनानदीचा किनारा (कालिंदीचा किनारा) श्रीकृष्णाला हाक मारत होता आणि बागेतील कळ्यांनी त्याला येण्याचा इशारा दिला होता.
प्र 4. संदर्भासह स्पष्टीकरण करा -
1. "तव गीत गात सारी ही पाखरे उडाली"
स्पष्टीकरण: हे वाक्य यशोदा माता श्रीकृष्णाला जागे करताना म्हणते. याचा अर्थ असा की, पहाट झाली आहे आणि सकाळ होताच पाखरे आकाशात उंच उडत आहेत. ही पाखरे जणू काही श्रीकृष्णाची स्तुतीपर गीते गात आहेत आणि त्यांच्या किलबिलाटातून श्रीकृष्णाला लवकर जागे होण्याचा संदेश देत आहेत. या ओळीतून पहाटेचे सुंदर आणि चैतन्यमय वातावरण स्पष्ट होते, जिथे निसर्गातील प्रत्येक घटक श्रीकृष्णाच्या जागृतीची वाट पाहत आहे.
प्र 5. खालील प्रश्नाचे उत्तर सात-आठ वाक्यात लिहा.
या कवितेचा सरळ अर्थ लिहा.
उत्तर- 'चल ऊठ रे मुकुंदा' या भूपाळी कवितेत कवी सुरेश भट यांनी पहाटेचे सुंदर आणि भक्तिमय वातावरण चित्रित केले आहे. यशोदा माता आपला लाडका कृष्ण (मुकुंदा) याला जागे करत आहे. ती म्हणते की, पहाट झाली आहे, आकाशातील चंद्र आणि तारे हळूहळू मावळू लागले आहेत. शुक्रतारा मंदावला आहे आणि पहाटेचा थंड वारा हळूच वाहू लागला आहे, जणू काही तो राधेच्या गालांना स्पर्श करत आहे.
यशोदा पुढे म्हणते की, आता स्वप्नातील तुझा पसारा आवरून टाक, कारण संपूर्ण गोकुळ तुझ्यासाठी बेचैन झाले आहे आणि तुझा पुकारा करत आहे. पाखरेही तुझेच गीत गात आकाशात उडून गेली आहेत. यमुना नदीचा किनारा (कालिंदी) तुला लांबून हाक मारत आहे आणि बागेतील कळ्याही तुला येण्याचा इशारा करत आहेत. तुझा शोध घेण्यासाठी वेडी राधा पुन्हा निघाली आहे. या कवितेतून श्रीकृष्णावरील वात्सल्य प्रेम आणि पहाटेच्या निसर्गाचे मनमोहक वर्णन केले आहे.
प्र 6. जोड्या जुळवा.
अ ब
1. चांदण्याला 3. जाग
2. शुक्रतारा. 5. मंदावला
3. पहाटवारा 1. चोरपावलांनी
4. कालिंदीचा किनारा 2. हाक मारी
5. फुलांनी (कळ्यांनी) 4. इशारा केला
भाषाभ्यास:
चेतनगुणोक्ती अलंकार
चेतनगुणोक्ती अलंकार म्हणजे अचेतन (निर्जीव) गोष्टींवर मानवी भावनांचा किंवा कृतींचा आरोप करणे. या कवितेतील अशी काही उदाहरणे:
* "बाहेर चांदण्याला हलकेच जाग आली"
* येथे 'चांदण्याला' (अचेतन) 'जाग येणे' (मानवी क्रिया) या भावनांचा आरोप केला आहे.
* "अन् चोरपावलांनी आला पहाटवारा"
* येथे 'पहाटवाऱ्याला' (अचेतन) 'चोरपावलांनी येणे' (मानवी क्रिया) या भावनांचा आरोप केला आहे.
* "गालावरी उषेःच्या आली हळूच लाली"
* येथे 'उषेला' (अचेतन, पहाट) 'गाल असणे' आणि 'लाली येणे' (मानवी भावना/क्रिया) या भावनांचा आरोप केला आहे.
* "तव गीत गात सारी ही पाखरे उडाली"
* येथे 'पाखरांना' (प्राणी असले तरी, गीत गाण्याची विशेष मानवी क्रिया) 'गीत गाणे' (मानवी क्रिया) या भावनांचा आरोप केला आहे.
* "तुज दूर हाक मारी कालिंदीचा किनारा"
* येथे 'कालिंदीच्या किनाऱ्याला' (अचेतन) 'हाक मारणे' (मानवी क्रिया) या भावनांचा आरोप केला आहे.
* "कुंजातल्या कळ्यानी केला तुला इशारा"
* येथे 'कळ्यांना' (अचेतन) 'इशारा करणे' (मानवी क्रिया) या भावनांचा आरोप केला आहे.
टिप्पणी पोस्ट करा