Home › 10TH › 6.MYSORE AND OTHER PROVINCES › EUROPEAN › Lesson Notes › MODEL QUESTION Answers › Mysuru Devision › SS › SSLC Exam › SSLC KARNATAKA

KSEEB 10TH SS 5.सामाजिक व धार्मिक सुधारणांच्या चळवळी

"१९व्या शतकातील भारतातील सामाजिक व धार्मिक सुधारणा चळवळींचा इतिहास जाणून घ्या. राजा राममोहन रॉय, ज्योतिबा फुले, स्वामी विवेकानंद, पेरियार यांसारख्या मह"

7 min read

CLASS - 10

MEDIUM - MARATHI
SUBJECT - SOCIAL SCIENCE
SYLLABUS - KARNATAKA STATE
IMP NOTES AND MODEL ANSWERS

नमुना प्रश्नोत्तरे

प्रकरण 5 - सामाजिक व धार्मिक सुधारणांच्या चळवळी

प्रस्तावना -:
१९व्या शतकातील भारतातील सामाजिक व धार्मिक सुधारणा चळवळी ह्या समाजातील अंधश्रद्धा, जातीय भेदभाव, स्त्री-शिक्षणाचा अभाव, धार्मिक कर्मकांडे यांना आव्हान देणाऱ्या प्रगतिशील विचारसरणीवर आधारित होत्या. राजा राममोहन रॉय, स्वामी दयानंद सरस्वती, ज्योतिबा फुले, स्वामी विवेकानंद, सय्यद अहमद खान, नारायण गुरु, पेरियार यांसारख्या महान विचारवंतांनी समाज परिवर्तनासाठी ऐतिहासिक योगदान दिले. या चळवळींमुळे भारतात बुद्धिवाद, समतावाद, राष्ट्रवाद आणि सामाजिक न्याय या संकल्पनांना बळ मिळाले.

महत्त्वाचे मुद्दे (Important Events)
1. ब्राह्मो समाजाची स्थापना (1828) – राजा राममोहन रॉय यांनी मूर्तिपूजा, सतीप्रथा यांना विरोध करून एकेश्वरवादाचा पुरस्कार केला.
2. आर्य समाजाची स्थापना (1875) – स्वामी दयानंद सरस्वती यांनी "वेदांकडे परत जा" या घोषणेसह जातीय भेदभावाला विरोध केला.
3. सत्यशोधक समाज (1873) – ज्योतिबा फुले यांनी शूद्र-अतिशूद्रांसाठी शिक्षणाचा प्रसार केला.
4. अलीगढ चळवळ (1875) – सर सय्यद अहमद खान यांनी मुस्लिम समाजात आधुनिक शिक्षणाचा प्रचार केला.
5. रामकृष्ण मिशन (1897) – स्वामी विवेकानंद यांनी धर्मसहिष्णुता आणि समाजसेवेचा संदेश दिला.
6. वैकम सत्याग्रह (1924) – नारायण गुरु यांनी अस्पृश्यतेला विरोध करून मंदिर प्रवेशाची मागणी केली.
7. आत्मगौरव चळवळ (1925) – पेरियार यांनी द्राविड समाजाच्या स्वाभिमानासाठी लढा दिला.
---

स्वाध्याय

I. खालील रिकाम्या जागा योग्य शब्दांनी भरा :

1. १९ व्या शतकाला भारतीय पुनरुज्जीवनाचा काळ म्हणतात.
2. राजा राम मोहन रॉय यांनी संवाद कौमुदी हे वृत्तपत्र सुरु केले.
3. प्रार्थना समाजाचे संस्थापक आत्माराम पांडुरंग होते.
4. ज्योतिबा फुले यांनी स्वातंत्र्य ही प्रत्येक व्यक्तीची मूलभूत गरज असल्याचा प्रचार केला.
5. स्वामी विवेकानंदांचे गुरू रामकृष्ण परमहंस होते.
6. तरुण बंगाली चळवळ हेन्री व्हिव्हियन डिरोजिओ यांनी सुरू केली.

II. प्रश्नांची उत्तरे लिहा :

७. ब्राह्मो समाजाची शिकवण कोणती?
- ब्राह्मो समाजाने मूर्तिपूजा व अनेकेश्वरवादाला विरोध केला आणि एकेश्वरवाद प्रस्थापित केला.
- यज्ञ, कर्मकांडे यांना नकार दिला आणि विवेकवाद व वैज्ञानिक दृष्टिकोन यांना प्रोत्साहन दिले.
- सतीप्रथा, बालविवाह, जातिभेद यांसारख्या सामाजिक कुरीतींचा निषेध केला.
- स्त्री शिक्षण व विधवा पुनर्विवाहासाठी कार्य केले.

८. 'वेदांकडे परत चला' या दयानंद सरस्वतींच्या विधानाचे विश्लेषण करा.
- दयानंद सरस्वतींनी वेदांना शाश्वत ज्ञानाचा स्रोत मानले आणि हिंदू धर्मातील अंधश्रद्धा दूर करण्यासाठी वेदांच्या मूलभूत तत्त्वांकडे परत जाण्याचा आग्रह धरला.
- त्यांच्या मते, वेदांमध्ये तर्कशुद्धता, समानता आणि सार्वत्रिक धर्मतत्त्वे आहेत. मूर्तिपूजा, जातिभेद यांसारख्या प्रथांना वेदांत स्थान नाही.
- हा संदेश समाजाला परंपरागत अंधश्रद्धांपासून मुक्त करण्यासाठी होता.

९. सत्यशोधक समाजाने प्रतिपादन केलेल्या सुधारणांचे विवरण करा.
- जातीय असमानता दूर करणे: शूद्र, अतिशूद्र व स्त्रियांवरील अन्यायाविरोधी चळवळ.
- स्त्री शिक्षण व हक्क: सावित्रीबाई फुले यांनी मुलींसाठी शाळा सुरू केली.
- विधवा पुनर्विवाह व बालविवाह विरोध.
- गुलामगिरी या पुस्तकातून शोषणाविरुद्ध जागृती केली.
- मोफत व सक्तीचे शिक्षण याचा पुरस्कार.

१०. अलीगढ चळवळीच्या उद्देशांचे विश्लेषण करा.
- मुस्लिम समाजात आधुनिक शिक्षणाचा प्रसार करणे.
- धार्मिक सुधारणा: बहुपत्नीत्व, विधवा विवाह विरोध, स्त्री साक्षरतेस प्रोत्साहन.
- अलीगढ मुस्लिम विद्यापीठद्वारे पाश्चात्य व धार्मिक शिक्षणाचे समन्वय.
- मुस्लिमांना राजकीयदृष्ट्या संघटित करणे.

११. रामकृष्ण मिशनची उद्दिष्टे स्पष्ट करा.
- सर्व धर्मांची एकता: "जितके मार्ग तितके देव" हे तत्त्व.
- समाजसेवा: आरोग्य, शिक्षण, आपत्ती निवारण यांद्वारे सेवाभाव.
- आध्यात्मिक विकास: योग व ध्यानाद्वारे व्यक्तिमत्त्व विकास.
- राष्ट्रवादी विचार: स्वामी विवेकानंदांनी भारताच्या आध्यात्मिक महत्त्वावर भर दिला.

१२. स्वामी विवेकानंद हे तरुणांचे प्रेरणास्थान होते. स्पष्ट करा.
- आत्मविश्वासाचा संदेश: "उठो, जागो आणि ध्येय साध्य होईपर्यंत थांबू नका."
- राष्ट्रभक्ती: भारताच्या सांस्कृतिक वैभवाचा पुरस्कार.
- युवकांसाठी आदर्श: शारीरिक, मानसिक व आध्यात्मिक बळाचे समतोल.
- शिकागो भाषण: जगासमोर भारतीय तत्त्वज्ञानाची प्रतिष्ठा वाढवली.

१३. अॅनी बेझंटनी कोणत्या सुधारणा केल्या?
- थिऑसॉफिकल सोसायटीद्वारे भारतीय संस्कृतीचा पुरस्कार.
- होमरूल लीग स्थापन करून स्वराज्याची मागणी.
- न्यू इंडिया वृत्तपत्राद्वारे राष्ट्रवादी विचार प्रसारित केले.
- स्त्री शिक्षण व समाजसुधारणेसाठी कार्य.

१४. 'श्री नारायणगुरु धर्मपरिपालन योगम्' या संघटनेचे योगदान कोणते?
- जातीय समानता: "एक जाति, एक धर्म, एक देव" हे ब्रीद.
- मंदिर प्रवेश चळवळी: वैकम सत्याग्रहाद्वारे अस्पृश्यांना मंदिरात प्रवेश.
- शिक्षण प्रसार: दलित व मागासवर्गीयांसाठी शाळा स्थापन.
- सामाजिक निर्बंध (चप्पल वापर, विहीर पाणी) दूर करणे.

१५. डिरोजिओ यांचे तरुण बंगाली चळवळीतील योगदान स्पष्ट करा.
- मुक्त विचार: विद्यार्थ्यांमध्ये तर्कशुद्धता व प्रश्न करण्याची प्रवृत्ती वाढवली.
- शैक्षणिक सुधारणा: वैज्ञानिक दृष्टिकोनाचा प्रसार.
- सामाजिक विषमतेविरोधी: जातीय भेद व स्त्री अधिकारांसाठी आवाज.
- शैक्षणिक संघटनाद्वारे चर्चा व्यासपीठे निर्माण केली.

१६. पेरियार चळवळीतील प्रमुख घटनांची यादी करा.
- जस्टीस पार्टी (1916): ब्राह्मणेतरांना राजकीय प्रतिनिधित्व मिळावे यासाठी.
- आत्मगौरव चळवळ (1926): जातीय व लिंगभेदाविरुद्ध लढा.
- वैकम सत्याग्रह (1924): अस्पृश्यांसाठी मंदिर प्रवेश.
- द्राविड कळघम स्थापन: तमिळ सांस्कृतिक अभिमान जागृत करणे.
- संस्कृत विरोध: आर्य-ब्राह्मण वर्चस्वाला आव्हान.

One-Mark Questions (सरावासाठी)

1. ब्राह्मो समाजाचे संस्थापक कोण?
उत्तर: राजा राममोहन रॉय.

2. "सत्यार्थ प्रकाश" हे पुस्तक कोणी लिहिले?
उत्तर: स्वामी दयानंद सरस्वती.

3. पहिली महिला शिक्षिका कोण होत्या?
उत्तर: सावित्रीबाई फुले.

4. रामकृष्ण मिशनची स्थापना केव्हा झाली?
उत्तर: 1897 मध्ये.

5. "न्यू इंडिया" वृत्तपत्र कोणी सुरू केले?
उत्तर: अॅनी बेझंट.

पाठावर आधारित 15 बहुपर्यायी प्रश्नांची (MCQ) सराव चाचणी दिली आहे. प्रत्येक प्रश्नास चार पर्याय दिले असून बरोबर उत्तर चिन्हांकित केले आहे.

बहुपर्यायी प्रश्नांची (MCQ) सराव चाचणी