साहित्यमंथन: पाठ ८
नावलौकिक संत : संत कनकदास
लेखक: बी. ए. कांबळे
📖 पाठाचा परिचय व लेखक परिचय
लेखक परिचय: बी. ए. कांबळे (जन्म: १९५६) हे एक अभ्यासू लेखक आणि कवी आहेत. 'अरुणोदय', 'परिवर्तन' हे त्यांचे कवितासंग्रह प्रसिद्ध आहेत. त्यांनी वीरशैव साहित्य आणि संत साहित्यावर विपुल लेखन केले आहे.
पाठाचा परिचय: प्रस्तुत पाठात कन्नड साहित्यातील महान संत 'कनकदास' यांचा जीवनपट उलगडला आहे. एका सामान्य मेंढपाळ कुटुंबात जन्म घेऊन, अपार धनसंपत्ती आणि सत्तेचा त्याग करून ते अध्यात्माकडे कसे वळले, याचे चित्रण यात आहे. जातीभेदाचे निर्मूलन, अहंकार-मुक्ती आणि भूतदया हा त्यांच्या शिकवणुकीचा गाभा आहे.
पाठाचा परिचय: प्रस्तुत पाठात कन्नड साहित्यातील महान संत 'कनकदास' यांचा जीवनपट उलगडला आहे. एका सामान्य मेंढपाळ कुटुंबात जन्म घेऊन, अपार धनसंपत्ती आणि सत्तेचा त्याग करून ते अध्यात्माकडे कसे वळले, याचे चित्रण यात आहे. जातीभेदाचे निर्मूलन, अहंकार-मुक्ती आणि भूतदया हा त्यांच्या शिकवणुकीचा गाभा आहे.
💡 पाठाची मध्यवर्ती कल्पना (Central Idea)
या पाठाची मध्यवर्ती कल्पना म्हणजे 'समता आणि खरी भक्ती'. संत कनकदासांनी समाजातील कर्मकांड, जातीभेद आणि अंधश्रद्धा यांवर प्रहार केले. 'ईश्वर चराचरात वसलेला आहे' आणि 'अहंकार सोडल्याशिवाय मोक्ष नाही' हे विचार त्यांनी मांडले. एका कुत्र्यामध्येही विष्णूचे रूप पाहणारी त्यांची दृष्टी आणि 'कुळ कुळ काय म्हणता, ज्याला देव पावला त्याचे कुळ काय विचारायचे?' हा त्यांचा रोकठोक सवाल, त्यांच्या व्यापक मानवतावादी दृष्टिकोनाची साक्ष देतो.
📌 महत्त्वाचे मुद्दे (Important Points)
- संत कनकदासांचा जन्म कर्नाटकातील 'बाड' गावी कुरुब (धनगर) जातीत झाला. त्यांचे मूळ नाव 'तिम्मप्पा' होते.
- जमिनीत सोन्याचा हंडा सापडल्यावर त्यांनी ते धन समाजकार्यासाठी वापरले, म्हणून त्यांना 'कनक' नाव पडले.
- आयुष्यातील अनेक आघात आणि युद्धात झालेला पराभव यामुळे त्यांचे मन संसारातून उडाले आणि ते 'व्यासराय' यांचे शिष्य बनले.
- गुरुंनी दिलेल्या 'केळी खाण्याच्या परीक्षेत' ते यशस्वी झाले कारण त्यांना जाणीव होती की ईश्वराची नजर सर्वत्र आहे.
- त्यांनी जातीभेदाचा तीव्र विरोध केला. 'पाण्याला जात नसते', 'आत्म्याला जात नसते' असे सांगून त्यांनी समतेचा पुरस्कार केला.
- उडपीच्या मंदिरात प्रवेश नाकारल्यावर भिंत फोडून देवाने त्यांना दर्शन दिले (कनकन किंडी).
- प्राणीहत्येला त्यांनी कडाडून विरोध केला.
📚 कठीण शब्दार्थ (New Words)
| शब्द | अर्थ |
|---|---|
| कायक | चरितार्थ / काम / कर्तव्य |
| व्यतीत | खर्ची पडणे / वेळ घालवणे |
| साकडे घालणे | देवाला विनंती करणे / नवस करणे |
| सत्कारणी | चांगल्या कामासाठी |
| गहन गुपित | खोल रहस्य |
| सालंकृत | अलंकारांनी मढवलेले / सुंदर |
| कुत्सित | वाईट / तुच्छतेने |
| विषाक्त | विषारी / वाईट अनुभव |
📝 स्वाध्याय (Questions & Answers)
आ) खालील प्रश्नांची सविस्तर उत्तरे लिहा.
१) संत कनकदासाच्या अंगी कोणकोणते गुण दिसून येतात?
संत कनकदास हे केवळ संत नव्हते तर एक महान समाजसुधारक होते. त्यांच्या अंगी अनेक गुण दिसून येतात:
- दानशूरपणा: सापडलेले सोन्याचे धन त्यांनी स्वतःसाठी न वापरता लोककल्याणासाठी (विहिरी, तळी, मंदिरे) वापरले.
- निर्भयता व स्पष्टवक्तेपणा: त्यांनी जातीभेदावर आणि कर्मकांडावर कडाडून टीका केली. "कुळ कुळ काय म्हणता" असे त्यांनी समाजाला ठणकावून सांगितले.
- भूतदया: कुत्र्याला मारताना पाहून त्यांचे डोळे भरून आले. त्यांनी प्राण्यांमध्येही ईश्वराचे रूप पाहिले.
- नम्रता व गुरुनिष्ठा: ते अत्यंत विद्वान असूनही गुरु व्यासरायांचे आज्ञाधारक शिष्य होते.
- समतावादी दृष्टिकोन: त्यांनी स्पृश्य-अस्पृश्य भेद मानला नाही.
२) संत कनकदासांनी प्राणी हत्या कशाप्रकारे थांबविली?
संत कनकदासांनी प्राणीहत्येला तीव्र विरोध केला. एकदा त्यांना गावच्या जत्रेला बोलावण्यात आले होते. तिथे देवाला बळी देण्यासाठी रेडा, कोंबडे, बकरे अशा निष्पाप प्राण्यांची हत्या करण्याची प्रथा होती. हे पाहून कनकदास व्यथित झाले. त्यांनी लोकांना उपदेश केला की, 'हरिहर पूजेगळु हरगणवादवु...' म्हणजेच, देवाला रक्ताचा नैवेद्य कशाला? हिंसाचार करणे ही देवपूजा नव्हे. सर्व प्राणिमात्रांत ईश्वराचा अंश आहे. त्यांच्या या उपदेशामुळे आणि अभंगवाणीमुळे लोकांचे मतपरिवर्तन झाले आणि त्यांनी प्राणी हत्या थांबवण्याचा प्रयत्न केला.
इ) संदर्भासह स्पष्टीकरण करा.
१) “श्री हरीचे साक्षात विष्णूरुपात दर्शन घडवून आणणे शक्य आहे काय?”
संदर्भ: हे वाक्य 'नावलौकिक संत : संत कनकदास' या पाठातील आहे. हे वाक्य गुरु व्यासराय यांनी कनकदासांना उद्देशून म्हटले आहे.
स्पष्टीकरण: गुरु व्यासराय आपल्या शिष्यांची आणि कनकदासांची परीक्षा घेत होते. त्यांनी शिष्यांना विचारले की देवाची प्रत्यक्ष भेट होऊ शकते का? कोणीच उत्तर दिले नाही. तेव्हा त्यांनी कनकदासांना विचारले. कनकदासांनी होकार दिला. दुसऱ्या दिवशी पूजेच्या वेळी एक कुत्रा आला. लोकांनी त्याला मारून हाकलले, पण कनकदासांना त्या कुत्र्यात विष्णू दिसला. सर्वाभुती ईश्वर पाहण्याची दृष्टी कनकदासांकडे होती, हे यातून स्पष्ट होते.
स्पष्टीकरण: गुरु व्यासराय आपल्या शिष्यांची आणि कनकदासांची परीक्षा घेत होते. त्यांनी शिष्यांना विचारले की देवाची प्रत्यक्ष भेट होऊ शकते का? कोणीच उत्तर दिले नाही. तेव्हा त्यांनी कनकदासांना विचारले. कनकदासांनी होकार दिला. दुसऱ्या दिवशी पूजेच्या वेळी एक कुत्रा आला. लोकांनी त्याला मारून हाकलले, पण कनकदासांना त्या कुत्र्यात विष्णू दिसला. सर्वाभुती ईश्वर पाहण्याची दृष्टी कनकदासांकडे होती, हे यातून स्पष्ट होते.
२) “सत्य आणि सुजनास जात नसते.”
संदर्भ: हे वाक्य 'नावलौकिक संत : संत कनकदास' या पाठातील असून लेखक बी. ए. कांबळे यांनी कनकदासांचे विचार मांडताना लिहिले आहे.
स्पष्टीकरण: कनकदासांनी जातीभेदाचे खंडन करताना हे विचार मांडले आहेत. ते म्हणतात की, ज्याला ईश्वराची कृपा प्राप्त झाली आहे आणि जो सज्जन आहे, त्याची जात विचारणे मूर्खपणाचे आहे. आत्मा, जीव आणि तत्त्व यांना जात नसते. सत्य हे सत्य असते, त्याला जातीचे कुंपण नसते. अशा प्रकारे त्यांनी जातीव्यवस्थेवर प्रहार केला आहे.
स्पष्टीकरण: कनकदासांनी जातीभेदाचे खंडन करताना हे विचार मांडले आहेत. ते म्हणतात की, ज्याला ईश्वराची कृपा प्राप्त झाली आहे आणि जो सज्जन आहे, त्याची जात विचारणे मूर्खपणाचे आहे. आत्मा, जीव आणि तत्त्व यांना जात नसते. सत्य हे सत्य असते, त्याला जातीचे कुंपण नसते. अशा प्रकारे त्यांनी जातीव्यवस्थेवर प्रहार केला आहे.
ई) टिपा लिहा.
१) केळी खाण्याची परीक्षा
एकदा गुरु व्यासरायांनी सर्व शिष्यांना एकेक केळ दिले आणि सांगितले की, "जिथे कुणीच पाहणार नाही, अशा एकांत ठिकाणी जाऊन हे केळ खा." सर्व शिष्यांनी लपून-छपून केळी खाल्ली. मात्र, कनकदास केळ परत घेऊन आले. गुरुजींनी विचारले असता ते म्हणाले, "या जगात अशी एकही जागा नाही जिथे ईश्वर पाहत नाही. चराचरात देव भरलेला आहे, त्यामुळे मला एकांत मिळालाच नाही." या परीक्षेतून कनकदासांची ईश्वरावरील अढळ निष्ठा सिद्ध झाली.
२) ना होदरे होदेनु : ('मी' गेल्यास जाईन)
गुरुंनी शिष्यांना विचारले की "स्वर्गात कोण जाईल?" तेव्हा कनकदास म्हणाले, "मी गेल्यास जाईन" (ना होदरे होदेनु). याचा वरकरणी अर्थ 'मी गेलो तर स्वर्गात जाईन' असा होतो, म्हणून इतर शिष्यांनी त्यांना अहंकारी समजून हसले. पण नंतर कनकदासांनी त्याचा खरा अर्थ सांगितला: 'मी' म्हणजे 'अहंकार'. जेव्हा माणसाचा 'मी'पणा (अहंकार) जाईल, तेव्हाच त्याला स्वर्गात किंवा मोक्षात स्थान मिळेल. हे ऐकून गुरु आणि शिष्य थक्क झाले.
टिप्पणी पोस्ट करा