इयत्ता - आठवी
विषय - माय मराठी
5.हा हिंद देश माझा
कवी - आ. कृ. टेकाडे
कवितेची मध्यवर्ती कल्पना:
'हा हिंद देश माझा' या कवितेची मध्यवर्ती कल्पना भारताचा गौरव आणि महानता व्यक्त करणे ही आहे. भारत हा सत्याला महत्त्व देणारा, न्यायी वृत्तीचा, महान राजयोगी व त्याग्यांची भूमी आहे. येथे शीलवान स्त्रिया होऊन गेल्या, जिथे निसर्गाचे सौंदर्य आहे आणि जिथे हिमालय व गंगा यांसारख्या पवित्र गोष्टी आहेत. तसेच, पृथुराज, सिंह, शिवाजी यांसारख्या वीर योद्ध्यांनी पराक्रम गाजवला आहे. हा देश आपल्या हृदयात वसलेला असून, तो प्रेमाने व शौर्याने परिपूर्ण आहे. ही कविता भारतीयांमध्ये देशप्रेम आणि अभिमानाची भावना जागृत करते.
कवी परिचय:
आनंद कृष्णाजी टेकाडे (१८१८-१८६४) हे मूळचे नागपूरचे होते. ते एक राष्ट्रीय बाण्याचे कवी म्हणून ओळखले जातात. त्यांचे 'आनंदगीत' या नावाने तीन कवितासंग्रह प्रसिद्ध आहेत. त्यांच्या कविता खड्या सुरात आणि मनोहर चालीवर गायल्यामुळे त्या खूप लोकप्रिय झाल्या. 'हा हिंद देश माझा' हे त्यांचे देशभक्तीपर गीत लहानांपासून मोठ्यांपर्यंत सर्वांना परिचित आहे.
नवीन शब्द आणि त्यांचे अर्थ:
आनंदकंद - आनंदाचा स्रोत, आनंदाने भरलेला
ठाव - जागा, स्थान
वृत्ती - स्वभाव, प्रवृत्ती
न्यायी - न्याय करणारा
राजयोगी - राजा असूनही योग्याप्रमाणे जगणारा
शुक - संपूर्ण वैराग्य असलेला वेदकालीन ऋषी, व्यासपुत्र
वामदेव - एक वेदकालीन त्यागी ऋषी, वामदेव गौतम असेही म्हणतात
घुमविती - गाजवतात, सर्वत्र पसरवतात
कीर्तिवाजा - कीर्तीचा प्रसार करणारा
शील - सदाचार, चांगली वर्तणूक
भूषवीती - भूषवतात, शोभा आणतात
नटली - सुंदर दिसणारी, सजलेली
नटेश - शंकर (नृत्याचा देव)
गिरिजा - पार्वती, उमा
मोह घाली - मोहित करतो
मुकुंद मुरली - कृष्णाची बासरी
रमवी - रमवतो, आनंद देतो
निकुंजा - लता, वेली, कुंज
हिमाचल - हिमालय
सदाची - नेहमीची
कलिजा - काळीज, हृदय
पृथुराज - प्राचीन राजा, महान योद्धा
सिंह - वाघ (शौर्याचे प्रतीक)
गाजी - पराक्रमी पुरुष, वीर योद्धा
रणात - युद्धात
मौज - आनंद
पूजोति - पूजा करतात
जीवे - प्राणाने, जिवापाड
वंदोनि - वंदन करून
जयनाद - विजयाचा घोष, जयघोष
गर्जा - गर्जना करा, मोठ्याने बोला
प्र 1. खालील प्रश्नाचे प्रत्येकी एका वाक्यात उत्तरे लिहा.
1. हिंद देशाने कोणाला राजा मानले आहे?
उत्तर: हिंद देशाने सत्याला राजा मानले आहे.
2. राजयोगी कोणास म्हटले आहे?
उत्तर: जनकादी राजयोगी आणि शुक, वामदेव यांसारख्या योग्यांना राजयोगी म्हटले आहे.
3. विश्वाला मोह कोण घालतो?
उत्तर: मुकुंदाची (कृष्णाची) मुरली विश्वाला मोह घालते.
4. देशाचे काळीज होऊन कोण राहिले आहे?
उत्तर: गंगा आणि हिमालय देशाचे काळीज होऊन राहिले आहे.
5. कोणत्या वीरयोध्यांनी शौर्य गाजविले आहे?
उत्तर: पृथुराज, सिंह आणि शिवाजी या वीर योद्ध्यांनी शौर्य गाजविले आहे.
प्र 2. खालील प्रश्नाचे दोन-तीन वाक्यात उत्तरे लिहा.
1. भारत देशाला भूषविणारी स्त्री-रत्ने व वीर पुरुष कोण कोण आहेत?
उत्तर: भारत देशाला भूषविणारी स्त्री-रत्ने म्हणजे दमयंती, जानकी आणि गिरीजा (पार्वती) या आहेत. वीर पुरुष म्हणजे जनकादी राजयोगी, शुक, वामदेव, पृथुराज, सिंह आणि शिवाजी हे आहेत.
2. हिंद देश कशा कशामुळे पावन व सुंदर बनला आहे?
उत्तर: हिंद देश सत्याला महत्त्व देतो, न्यायी वृत्ती ठेवतो, आणि येथे महान राजयोगी व शीलवान स्त्रिया होऊन गेल्या आहेत, त्यामुळे तो पावन बनला आहे. तसेच, कृष्णाच्या बासरीचा स्वर आणि निसर्गातील कुंजांचे सौंदर्य यामुळे तो सुंदर बनला आहे. गंगा आणि हिमालय येथे असल्याने तो अधिकच पावन व सुंदर आहे.
प्र.3. खालील प्रश्नाचे उत्तर पाच-सहा वाक्यात लिहा.
1. हिंद देशात कोण कोण व्यक्ती होऊन गेल्या? त्यांची वैशिष्ट्ये लिहा.
उत्तर: हिंद देशात अनेक महान व्यक्ती होऊन गेल्या. या देशाने सत्याला राजा मानले आणि तो नेहमी न्यायाची बाजू घेतो. येथे जनकासारखे राजयोगी (जे राजा असूनही संन्यासी वृत्तीचे होते) आणि शुक, वामदेव यांसारखे महान योगी होऊन गेले, ज्यांनी आपली कीर्ती सर्वत्र पसरवली. दमयंती, जानकी आणि गिरीजा यांसारख्या शीलवान स्त्रियांनी या देशाला भूषवले. कृष्णाच्या मुरलीच्या स्वराने विश्वाला मोहून टाकले, जो निकुंजामध्ये (वनराईत) रमतो. तसेच, गंगा आणि हिमालय या देशाचे हृदय बनले आहेत. पृथुराज, सिंह आणि शिवाजी यांसारख्या वीर योद्ध्यांनी रणांगणात शौर्य गाजवून देशाला गौरवान्वित केले.
प्र ५. संदर्भासह स्पष्टीकरण करा
1. सत्यास ठाव देई
संदर्भ -: ही ओळ 'हा हिंद देश माझा' या कवितेतील आहे.
स्पष्टीकरण: वरील ओळीतून कवी भारताची महानता सांगताना म्हणतात की,माझा हा भारत देश नेहमी सत्याला महत्त्व देतो,सत्याला आश्रय देतो. इथे नेहमी सत्याचा आदर केला जातो आणि न्याय प्रस्थापित केला जातो.
2. गंगा हिमाचलाची
संदर्भ -: ही ओळ 'हा हिंद देश माझा' या देशभक्तीपर गीतातून घेतली आहे.
स्पष्टीकरण: हिमालय पर्वतातून उगम पावणारी पवित्र गंगा नदी भारतात नेहमीच वाहते, आणि ती या देशाचे काळीज (हृदय) बनली आहे.हे वाक्य भारताच्या पवित्र नद्या आणि पर्वतांचे महत्त्व दर्शवते.
प्र 6. खालील प्रश्नाचे उत्तर सात-आठ वाक्यात लिहा.
1. या कवितेची मध्यवर्ती कल्पना तुमच्या शब्दात लिहा.
उत्तर: 'हा हिंद देश माझा' या कवितेची मध्यवर्ती कल्पना आपल्या भारत देशाची महानता, समृद्ध परंपरा आणि गौरवशाली इतिहास अधोरेखित करणे आहे. कवी सांगतो की, हा भारत देश आनंदाचा स्रोत आहे, जिथे नेहमी सत्य आणि न्याय यांना महत्त्व दिले जाते. या भूमीत जनकासारखे राजयोगी आणि शुक, वामदेव यांसारखे महान योगी होऊन गेले, ज्यांनी आपली कीर्ती सर्वत्र पसरवली. तसेच, दमयंती, जानकी आणि गिरीजा यांसारख्या आदर्श शीलवान स्त्रियांनी या भूमीला भूषवले आहे. कृष्णाच्या बासरीचा मधुर स्वर इथे नेहमी ऐकू येतो, जो सर्वांना मोहित करतो. गंगा नदी आणि हिमालय पर्वत या देशाचे हृदय बनले आहेत. पृथुराज, सिंह आणि शिवाजी महाराजांसारख्या पराक्रमी वीर योद्ध्यांनी आपल्या शौर्याने या देशाचे रक्षण केले आहे. थोडक्यात, ही कविता भारतीयांमध्ये आपल्या देशाबद्दल प्रेम, आदर आणि अभिमानाची भावना निर्माण करते.
प्र 7. पहिल्या जोडीतील संबंध ओळखून तिसऱ्या पदाशी जुळणारा शब्द लिहा.
1. सत्यास : ठाव :: वृत्तीस : न्यायी
2. जनक : राजयोगी :: शुक : योगी
3. पूजोनी जीवे :: वदोनि प्रेमभावे
4. रमवी : निकुंजा :: होऊनि राहि : कलिजा
5. रणात : मौजा :: जयनाद : गर्जा
भाषाभ्यास-
* पुढील संधी सोडवा, नावे द्या.
अ. हिमालय
* संधी विग्रह: हिम + आलय
* संधी प्रकार: स्वरसंधी (दीर्घत्व संधी)
ब. रणांगण
* संधी विग्रह: रण + अंगण
* संधी प्रकार: स्वरसंधी (दीर्घत्व संधी)
क. जनकादि
* संधी विग्रह: जनक + आदि
* संधी प्रकार: स्वरसंधी (दीर्घत्व संधी)
* अलंकार ओळखून लक्षण सांगा.
"आनंदकंद ऐसा । हा हिंद देश माझा।"
* अलंकार: उपमा अलंकार
* लक्षण: उपमा अलंकारात दोन वस्तूंमधील साम्य किंवा सारखेपणा दर्शवण्यासाठी 'सारखा', 'सम', 'परी', 'ऐसा', 'प्रमाणे' यांसारख्या तुलनावाचक शब्दांचा वापर केला जातो. येथे 'हा हिंद देश माझा' हा 'आनंदकंद' (आनंदाचा कंद) 'ऐसा' (सारखा) आहे, असे म्हणून उपमा दिली आहे.
टिप्पणी पोस्ट करा