माध्यम - मराठी
विषय - समाज विज्ञान
अभ्यासक्रम - सुधारित अभ्यासक्रम 2024-25
इतिहास
भाग - 1
प्रकरण 1 - साधने
पाठ्यपुस्तकातील स्वाध्याय
I. योग्य शब्द वापरून गाळलेल्या जागा भरा:
- दोन प्रकारचे लिखित साहित्य देशी आणि विदेशी आहेत.
- अश्वघोषाने लिहिलेले लिखित साधन बुद्धचरित आहे.
- कन्नड भाषेतील पहिला शिलालेख हालमिडी शिलालेख आहे.
II. खालील प्रश्नांची उत्तरे सविस्तर लिहा:
4. साधने म्हणजे काय?
साधने म्हणजे इतिहासाची रचना करण्यासाठी लागणाऱ्या महत्त्वाच्या गोष्टी किंवा पुरावे. भूतकाळात काय घडले, याची माहिती आपल्याला या साधनांमधून मिळते. इतिहास हा या साधनांच्या आधारावरच लिहिला जातो. साधनांशिवाय इतिहास लिहिणे शक्य नाही.
5. देशी साधने व विदेशी साधनांची प्रत्येकी दोन उदाहरणे द्या?
- देशी साधने:
- हलाचे गाथा सप्तशती
- बाणभट्टाचे हर्षचरित
- विदेशी साधने:
- मेगॉस्थिनिसचे 'इंडीका'
- ह्यूएन-त्संगचे 'सि-यु-की'
6. नाणेशास्त्र म्हणजे काय?
नाणेशास्त्र म्हणजे नाणी कशी होती, ती कशी तयार झाली आणि त्यांच्यात काळानुसार काय बदल झाले, याचा अभ्यास करणे.
7. पुरातत्व साधने म्हणजे काय? उदाहरणासह स्पष्ट करा?
पुरातत्व साधने म्हणजे जमिनीतून उत्खनन करताना (खणताना) सापडलेल्या प्राचीन वस्तू, इमारतींचे अवशेष किंवा दगडांवर कोरलेले लेख.
उदाहरणे:
- शिलालेख: दगडांवर किंवा खांबांवर कोरलेले लेख (उदा. सम्राट अशोकाचे शिलालेख).
- नाणी: जुन्या काळातील नाणी (उदा. रोमन नाणी).
- स्मारके: जुन्या इमारती, मंदिरे, किल्ले (उदा. अजंठा-वेरूळची लेणी, गोल घुमट).
- उत्खनन: जमिनीतून खोदकाम करून सापडलेले अवशेष (उदा. हडप्पा-मोहेंजोदारो येथील अवशेष).
8. मौखिक साहित्यातून स्थानिक इतिहास समजून घेण्यास मदत होते. स्पष्ट करा.
मौखिक साहित्य म्हणजे पिढ्यानपिढ्या तोंडी स्वरूपात चालत आलेल्या कथा, गाणी, कविता, लावणी इत्यादी. या मौखिक साहित्यातून त्या त्या भागातील लोकांचे अनुभव, त्यांच्या आठवणी आणि त्यांच्या नायकांच्या कथा समजतात. उदा. चित्रदुर्गचे नायक कैंपेगौडा, टिपू सुलतान, कित्तूर चन्नम्मा यांच्या जीवनावर आधारित अनेक कथा आणि गाणी मौखिक स्वरूपात आजही ऐकायला मिळतात. यामुळे त्या भागाचा स्थानिक इतिहास आणि तेथील संस्कृतीची माहिती मिळते, जरी ती लिखित स्वरूपात नसली तरी.
टिप्पणी पोस्ट करा