इयत्ता - 6वी
माध्यम - मराठी
विषय - कुतूहल विज्ञान
अभ्यासक्रम - सुधारित अभ्यासक्रम 2025-26
भाग - 1
प्रकरण 3.सेवनातील सतर्कता: निरोगी शरीराचा मार्ग
3. Caution in Consumption: The Path to a Healthy Body
कोऽरुक्? कोऽरुक्? कोऽरुक्? हितभुक् मितभुक् ऋतुभुक्
(सुभाषित)
आरोग्यवंत कोण? आरोग्यवंत कोण? आरोग्यवंत कोण? जो वेळ, ठिकाण आणि ऋतुनुसार योग्य प्रमाणात परिपूर्ण आहार घेतो तो आरोग्यवंत राहतो.
आजचा सुविचार (Thought of the day): अन्नेन जातानि जीवन्ति (तैत्तरीय उपनिषद)
याचा अर्थ 'अन्न सजीवांना जीवन देते.' चला तर या सुभाषिताचे महत्व लक्षात घेऊया.
3.1 आपण काय खातो?
आपण दररोज विविध प्रकारचे अन्न खातो. प्रत्येक जेवणात आपण वेगवेगळ्या प्रकारच्या वस्तू खातो. आपल्या देशात वेगवेगळ्या राज्यांमध्ये खाण्यापिण्यात खूप विविधता आहे.
3.1.1 विविध प्रदेशातील आहार
आपल्या देशातील प्रत्येक राज्यात वेगवेगळ्या प्रकारचं अन्न खाल्लं जातं. कारण प्रत्येक भागातील माती आणि हवामान वेगवेगळं असतं, त्यामुळे वेगवेगळी पिकं येतात. जी पिकं जिथे होतात, तेथील लोक तीच जास्त खातात.
3.1.2 काळानुसार स्वयंपाक करण्याच्या पद्धती कशा बदलल्या?
पूर्वी लोक चूल वापरून स्वयंपाक करायचे आणि जात्यावर पीठ दळायचे. आता गॅस स्टोव्ह आणि मिक्सर वापरले जातात. तंत्रज्ञान वाढल्यामुळे आणि वाहतूक सोपी झाल्यामुळे हे बदल झाले आहेत.
3.2 आहाराचे घटक काय आहेत?
जेव्हा आपण जेवत नाही, तेव्हा आपल्याला थकवा येतो. याचा अर्थ अन्नातून आपल्याला शक्ती (उर्जा) मिळते. अन्नात अनेक पोषक घटक असतात, ज्यामुळे आपले शरीर निरोगी राहते आणि वाढते.
कार्बोदके (Carbohydrates):
यामुळे आपल्याला लगेच उर्जा मिळते. गहू, तांदूळ, बटाटा, केळी यांसारख्या पदार्थांमध्ये कार्बोदके असतात.
स्निग्ध पदार्थ (Fats):
यामुळे शरीरात उर्जा साठवली जाते. तूप, तेल, शेंगदाणे, बदाम यांसारख्या पदार्थांमध्ये स्निग्ध पदार्थ असतात. हिवाळ्यात लाडू खाल्ल्याने शरीर उबदार राहते कारण त्यात तूप आणि डिंक असतो.
प्रथिने (Proteins):
प्रथिने आपल्या शरीराच्या वाढीसाठी आणि तुटफूट दुरुस्त करण्यासाठी मदत करतात. डाळी, दूध, पनीर, अंडी, मांस यांसारख्या पदार्थांमध्ये प्रथिने असतात. मुलांना वाढीसाठी प्रथिनांची खूप गरज असते.
जीवनसत्वे (Vitamins) आणि खनिजे (Minerals):
यामुळे आपले शरीर रोगांपासून सुरक्षित राहते. लिंबू, संत्री (जीवनसत्व क), गाजर, आंबा (जीवनसत्व अ), दूध, अंडी (जीवनसत्व ड), आयोडीनयुक्त मीठ (आयोडीन) यांसारख्या पदार्थांमध्ये जीवनसत्वे आणि खनिजे असतात. यांच्या कमतरतेमुळे वेगवेगळे आजार होतात.
तंतुमय पदार्थ (Fibre):
याला 'भरडा' असेही म्हणतात. यातून कोणतेही पोषक घटक मिळत नाहीत, पण ते अन्न पचायला आणि शरीरातील नको असलेले पदार्थ बाहेर काढायला मदत करतात. भाज्या, फळे आणि कडधान्ये यात तंतुमय पदार्थ असतात.
पाणी (Water):
पाणी शरीराला पोषक घटक शोषून घ्यायला मदत करते आणि शरीरातील टाकाऊ पदार्थ बाहेर काढते. निरोगी राहण्यासाठी पुरेसे पाणी पिणे आवश्यक आहे.
3.3 अन्नातील विविध घटकांची चाचणी कशी करावी?
आपण काही सोप्या चाचण्या करून अन्नातील पोषक घटक शोधू शकतो.
पिष्टमय पदार्थासाठी चाचणी (स्टार्च):
अन्नावर आयोडीन द्रावणाचे (आयोडिन सोल्युशन) थेंब टाकल्यास जर रंग निळा-काळा झाला, तर त्यात पिष्टमय पदार्थ असतो.
फॅटसाठी चाचणी (स्निग्ध पदार्थ):
अन्नाचा तुकडा कागदावर दाबल्यास जर कागदावर तेलकट डाग दिसला, तर त्यात स्निग्ध पदार्थ असतो.
प्रथिने चाचणी (प्रोटीन्स):
अन्नाची पावडर पाण्यात मिसळून त्यात कॉपर सल्फेट (copper sulphate) आणि कॉस्टिक सोडा (caustic soda) द्रावण टाकल्यास जर रंग जांभळा झाला, तर त्यात प्रथिने असतात.
कोष्टक 3.3: विविध खाद्यपदार्थांमध्ये पोषक तत्वांची उपस्थिती
| खाद्यपदार्थ | पिष्टमय पदार्थ (स्टार्च) (उपस्थिती / अनुपस्थिती) | स्निग्ध पदार्थ (फॅट्स) (उपस्थिती / अनुपस्थिती) | प्रथिने (प्रोटीन्स) (उपस्थिती / अनुपस्थिती) |
|---|---|---|---|
| बटाट्याचा तुकडा | उपस्थिती (निळा-काळा रंग) | अनुपस्थिती | अनुपस्थिती |
| काकडी | अनुपस्थिती | अनुपस्थिती | अनुपस्थिती |
| ब्रेड | उपस्थिती (निळा-काळा रंग) | अनुपस्थिती | अनुपस्थिती |
| उकडलेले तांदूळ | उपस्थिती (निळा-काळा रंग) | अनुपस्थिती | अनुपस्थिती |
| उकडलेले हरभरे | उपस्थिती (निळा-काळा रंग) | उपस्थिती | उपस्थिती (जांभळा रंग) |
| ठेचलेले शेंगदाणे | अनुपस्थिती | उपस्थिती (तेलकट डाग) | उपस्थिती (जांभळा रंग) |
| तेल | अनुपस्थिती | उपस्थिती (तेलकट डाग) | अनुपस्थिती |
| लोणी | अनुपस्थिती | उपस्थिती (तेलकट डाग) | अनुpस्थिती |
| ठेचलेले खोबरे | अनुपस्थिती | उपस्थिती (तेलकट डाग) | अनुपस्थिती |
3.4 समतोल आहार
समतोल आहार म्हणजे असा आहार ज्यात आपल्या शरीराला लागणारे सर्व पोषक घटक, तंतुमय पदार्थ आणि पाणी योग्य प्रमाणात असतात. सगळ्यांना एकाच प्रकारच्या आणि एकाच प्रमाणात पोषक तत्वांची गरज नसते, ती वय, काम आणि आरोग्यानुसार बदलते.
जंक फूड (Junk Food):
ज्या पदार्थांमध्ये साखर आणि फॅट्स जास्त असतात पण प्रथिने, जीवनसत्वे आणि फायबर कमी असतात, त्यांना जंक फूड म्हणतात. बटाटा वेफर्स आणि कॅंडी बार ही जंक फूडची उदाहरणे आहेत. हे पदार्थ आरोग्यासाठी चांगले नसतात आणि ते खाल्ल्याने लठ्ठपणा येऊ शकतो.
3.5 बाजरी : पोषणयुक्त तृणधान्ये
ज्वारी, बाजरी, नाचणी यांसारख्या धान्यांना 'बाजरी' म्हणतात. ती खूप पौष्टिक असतात आणि त्यात जीवनसत्वे, लोह, कॅल्शियम आणि तंतुमय पदार्थ खूप असतात. बाजरी वेगवेगळ्या हवामानात पिकवता येते.
3.6 अन्न प्रवास : शेतापासून आपल्या ताटापर्यंत
शेतकऱ्यांपासून ते आपल्या ताटात अन्न येईपर्यंत खूप मेहनत लागते. अन्न वाया घालवू नये आणि जेवढे लागेल तेवढेच घ्यावे. स्थानिक अन्न खाल्ल्याने अन्नाचा प्रवास कमी होतो, ज्यामुळे शेतकऱ्यांना फायदा होतो आणि आपल्याला ताजे अन्न मिळते.
निरोगी खा, वाटा आणि अन्नाचा आदर करा. स्थानिक उत्पादकांना समर्थन द्या.
चला विस्तृत अध्ययन करूया...
1. विषम वेगळा निवडा आणि कारणे द्या.
i) ज्वारी, बाजरी, नाचणा, हरभरा
उत्तर: हरभरा.
कारण: ज्वारी, बाजरी आणि नाचणा ही धान्ये आहेत, पण हरभरा ही डाळ आहे (प्रथिने जास्त असतात).
ii) मूग, हरभरा, सोयाबीन, तांदूळ
उत्तर: तांदूळ.
कारण: मूग, हरभरा आणि सोयाबीन या डाळी आहेत (प्रथिने जास्त असतात), पण तांदूळ हे धान्य आहे (कार्बोदके जास्त असतात).
2. भारतातील पारंपारिक विरुद्ध आधुनिक पाक पद्धती यावर चर्चा करा.
उत्तर:
पारंपारिक पाक पद्धती: पूर्वी लोक स्वयंपाक करण्यासाठी चूल वापरत होते. पीठ दळण्यासाठी जात्याचा वापर करत होते. या पद्धतीत जास्त वेळ लागायचा आणि मेहनत पण जास्त होती.
आधुनिक पाक पद्धती: आता आपण स्वयंपाक करण्यासाठी गॅस स्टोव्ह वापरतो. मिक्सर आणि ग्राईंडर वापरून पीठ दळतो. यामुळे स्वयंपाक लवकर होतो आणि आपली मेहनत पण वाचते.
3. एक शिक्षक म्हणतात की, चांगला आहार औषध म्हणून काम करू शकते. रवी या विधानाबद्दल उत्सुक आहे आणि त्याला त्याच्या शिक्षकांना काही प्रश्न विचारायचे आहेत. तो विचारू शकेल अशा किमार दोन प्रश्नांची यादी करा.
उत्तर:
1.चांगला आहार खाल्ल्याने कोणते आजार टाळता येतात?
2.आहारात कोणत्या गोष्टींचा समावेश केल्यास आपण नेहमी निरोगी राहू शकतो?
4. सर्वच स्वादिष्ट पदार्थ आरोग्यदायी असतातच असे नाही, तर सर्व पौष्टीक पदार्थ नेहमीच आनंददायी असतात असे नाही. काही उदाहरणांसह तुमचे विचार मांडा.
उत्तर:
स्वादिष्ट पण अनारोग्यदायी: बटाटा वेफर्स (chips) किंवा पिझ्झा खूप चविष्ट लागतात, पण ते आपल्या शरीरासाठी चांगले नसतात, कारण त्यात खूप तेल आणि मैदा असतो. त्यामुळे पोट दुखू शकते किंवा लठ्ठपणा येऊ शकतो.
पौष्टीक पण कमी आनंददायी: कारल्याची भाजी खूप पौष्टीक असते, पण ती सगळ्यांना खायला आवडत नाही. कडधान्ये (डाळी) खूप पौष्टीक असतात, पण मुलांना ती खायला आवडत नाहीत. पण ती खाणे शरीरासाठी खूप महत्त्वाचे आहे.
5. मेदू भाजी खात नाही पण बिस्कीटे, नुडल्स आणि व्हाईट ब्रेडचा आनंद घेतो. त्याला अनेकदा पोटदुखी आणि बद्धकोष्ठता असते. या समस्यांपासून मुक्त होण्यासाठी त्याने आहारात कोणते बदल करावेत तुमचे उत्तर स्पष्ट करा.
उत्तर: मेदूला पोटदुखी आणि बद्धकोष्ठता (पोट साफ न होणे) होत आहे, कारण तो भाज्या खात नाही आणि बिस्कीट, नुडल्स, व्हाईट ब्रेड यांसारखे पदार्थ जास्त खातो. या पदार्थांमध्ये तंतुमय पदार्थ (फायबर) कमी असतात, जे पोट साफ करायला मदत करतात.
बदल: मेदूने भाज्या, फळे आणि कडधान्ये (डाळी) खायला पाहिजेत. या पदार्थांमध्ये भरपूर तंतुमय पदार्थ असतात, ज्यामुळे त्याचे पोट साफ होईल आणि पोटदुखी कमी होईल. त्याने पाणी पण खूप प्यावे.
6. रेश्माला अंधुक प्रकाशात वस्तू पहाण्याचा त्रास होत होता. डॉक्टरांनी तिची दृष्टी तपासली आणि विशिष्ट पूरक व्हीटॅमिन लिहून दिली. त्यांनी तिला तिच्या आहारात काही खाद्यपदार्थांचा समावेश करण्याचा सल्लाही दिला.
i) ती कोणत्या कमतरतेच्या आजाराने ग्रस्त आहे?
उत्तर: तिला 'रातांधळेपणा' (Night Blindness) हा आजार झाला आहे.
ii) तिच्या आहारामध्ये कोणत्या आहार घटकांची कमतरता असू शकते?
उत्तर: तिच्या आहारात जीवनसत्व 'अ' (व्हिटॅमिन ए) ची कमतरता आहे.
iii) या समस्येवर मात करण्यासाठी तिने तिच्या आहारात समाविष्ट केले पाहिजे असे काही खाद्यपदार्थ सुचवा (कोणतेही चार).
उत्तर: गाजर, पपई, आंबा, हिरव्या पालेभाज्या (उदा. पालक). (यातून जीवनसत्व 'अ' मिळते)
7. तुम्हाला खालील गोष्टी पुरविल्या आहेत.
i) कॅनमधील फळांचा रस
ii) ताज्या फळांचा रस
iii) ताजी फळे
तुम्ही कोणते पदार्थ पसंत कराल आणि का?
उत्तर: मी ताजी फळे पसंत करेन.
कारण:
ताजी फळे: यात भरपूर जीवनसत्वे, खनिजे आणि तंतुमय पदार्थ असतात. हे खाल्ल्याने आपले शरीर निरोगी राहते.
ताज्या फळांचा रस: यात जीवनसत्वे आणि खनिजे असतात, पण तंतुमय पदार्थ (फायबर) कमी होतात.
कॅनमधील फळांचा रस: यात खूप साखर असते आणि काही पोषक घटक कमी झालेले असतात. त्यामुळे ते आरोग्यासाठी तितके चांगले नसतात.
8. गौरवच्या पायात फॅक्चर झाले. त्याच्या डॉक्टरांनी हाडे सरेखित केली आणि प्लास्टर लावले. डॉक्टरांनी त्याला कॅल्शियमच्या गोळ्याही दिल्या. दुसऱ्या भेटीत डॉक्टरांनी त्याला कॅल्शियमच्या गोळ्यांसोबत व्हिटॅमिन डी सिरपही दिले. चित्र. 3.5 पहा आणि खालील प्रश्नांची उत्तरे द्या.
i) डॉक्टरांनी गौरवला कॅल्शियमच्या गोळ्या का दिल्या?
उत्तर: कॅल्शियम आपल्या हाडांना मजबूत बनवते. गौरवचे हाड तुटले होते, त्यामुळे ते लवकर जुळावे आणि मजबूत व्हावे यासाठी डॉक्टरांनी त्याला कॅल्शियमच्या गोळ्या दिल्या.
ii) दुसऱ्या भेटीत डॉक्टरांनी कॅल्शियमच्या गोळ्यांसोबत व्हिटॅमिन डी सिरप का दिले?
उत्तर: जीवनसत्व 'ड' (व्हिटॅमिन डी) शरीराला कॅल्शियम शोषून घ्यायला मदत करते. कॅल्शियमच्या गोळ्या खाऊन शरीर ते नीट वापरू शकेल, यासाठी डॉक्टरांनी त्याला जीवनसत्व 'ड' पण दिले.
iii) औषधे देताना डॉक्टरांनी केलेल्या निवडीबद्दल तुमच्या मनात कोणता प्रश्न येतो?
उत्तर: माझ्या मनात प्रश्न येईल की, जीवनसत्व 'ड' हे सूर्यप्रकाशातूनही मिळते, तर डॉक्टरांनी गौरवने रोज सकाळी थोडावेळ उन्हात बसावे असे का सांगितले नाही? (हे औषधांसोबत नैसर्गिकरित्या पण मिळू शकते.)
9. साखर हे कार्बोहैड्रेट्सचे उदाहरण आहे आयोडिनच्या द्रावणात साखरेची चाचणी केली जाते परंतू ती निळ्या - काळ्या रंगामध्ये बदलत नाही. संभाव्य कारण काय असू शकते?
उत्तर: आयोडीन द्रावणाचा वापर पिष्टमय पदार्थांची चाचणी करण्यासाठी केला जातो. साखर हा कार्बोहायड्रेट्सचा एक प्रकार असला तरी ती पिष्टमय पदार्थ (starch) नाही. म्हणून, आयोडीन द्रावणाने साखरेचा रंग निळा-काळा होत नाही. निळा-काळा रंग फक्त पिष्टमय पदार्थांच्या उपस्थितीमुळे होतो.
10. "सर्व पिष्टमय पदार्थ कार्बोहैड्रेट असतात परंतू सर्व कार्बोहायड्रेट्स पिष्टमय पदार्थ नसतात" या रमणच्या विधानाबद्दल तुम्हाला काय वाटते. तुमच्या उत्तराची चाचणी घेण्यासाठी कृती रेखाटून वर्णन करा.
उत्तर: रमणचे विधान बरोबर आहे.
सर्व पिष्टमय पदार्थ कार्बोहैड्रेट असतात: हे बरोबर आहे, कारण पिष्टमय पदार्थ हा कार्बोहायड्रेट्सचाच एक प्रकार आहे.
सर्व कार्बोहायड्रेट्स पिष्टमय पदार्थ नसतात: हे पण बरोबर आहे. कारण साखरेसारखे इतर कार्बोहायड्रेट्स पण असतात, पण ते पिष्टमय पदार्थ नसतात.
चाचणीसाठी कृती:
1. पिष्टमय पदार्थांची चाचणी (उदा. बटाटा): एका बटाट्याच्या तुकड्यावर आयोडीन द्रावणाचे (आयोडिन सोल्युशन) काही थेंब टाका. बटाट्याचा रंग निळा-काळा होईल. याचा अर्थ बटाट्यात पिष्टमय पदार्थ आहे, आणि पिष्टमय पदार्थ हे कार्बोहायड्रेटच असते.
2. साखरेची चाचणी (कार्बोहायड्रेट, पण पिष्टमय नाही): एका चमचा साखरेवर आयोडीन द्रावणाचे काही थेंब टाका. साखरेचा रंग निळा-काळा होणार नाही. याचा अर्थ साखर (जो कार्बोहायड्रेटचा एक प्रकार आहे) ही पिष्टमय पदार्थ नाही.
यावरून सिद्ध होते की, सर्व पिष्टमय पदार्थ कार्बोहायड्रेट आहेत, पण सर्व कार्बोहायड्रेट पिष्टमय पदार्थ नाहीत.
11. प्रयोगशाळेत आयोडीन वापरत असताना मिष्टीच्या सॉक्सवर आयोडिनचे काही थेंब पडले आणि काही तिच्या शिक्षिकेच्या साडीवर पडले. साडीवरील आयोडिनचे थेंब निळे-काळे झाले, तर सॉक्सचा रंग बदलला नाही. संभाव्य कारण काय असू शकते?
उत्तर:
शिक्षिकेची साडी निळी-काळी झाली: याचा अर्थ शिक्षिकेच्या साडीच्या कपड्यात पिष्टमय पदार्थ (starch) होता. काहीवेळा कपड्यांना कडकपणा येण्यासाठी स्टार्च वापरला जातो. जेव्हा आयोडीन द्रावण पिष्टमय पदार्थांवर पडते, तेव्हा ते निळे-काळे होते.
मिष्टीच्या सॉक्सचा रंग बदलला नाही: याचा अर्थ मिष्टीच्या सॉक्समध्ये पिष्टमय पदार्थ (starch) नव्हता. सॉक्स बनवण्यासाठी वापरलेले कापड वेगळ्या प्रकारचे असेल, ज्यात स्टार्चचा वापर केला नसेल.
12. बाजरी हा आहाराचा आरोग्यदायी पर्याय का मानला जातो? फक्त बाजरी खाणे शरीराच्या पौष्टीक गरजांसाठी पुरेसे आहे का? चर्चा करा.
उत्तर:
बाजरी आरोग्यदायी का आहे? बाजरीला पौष्टिक धान्य मानले जाते, कारण त्यात अनेक चांगले पोषक घटक असतात. यात जीवनसत्वे, लोह, कॅल्शियम यांसारखी खनिजे आणि भरपूर तंतुमय पदार्थ (फायबर) असतात. त्यामुळे आपली पचनशक्ती चांगली राहते आणि शरीर मजबूत होते.
फक्त बाजरी खाणे पुरेसे आहे का? नाही, फक्त बाजरी खाणे शरीराच्या सर्व पौष्टिक गरजांसाठी पुरेसे नाही. आपल्या शरीराला कार्बोदके, प्रथिने, स्निग्ध पदार्थ, विविध जीवनसत्वे आणि खनिजे, तंतुमय पदार्थ आणि पाणी या सगळ्यांची योग्य प्रमाणात गरज असते. बाजरीमध्ये काही पोषक घटक खूप असले तरी, इतर पदार्थांमधून मिळणारे पोषक घटक त्यात नसतात. त्यामुळे संतुलित आहार घेण्यासाठी आपण वेगवेगळ्या प्रकारच्या डाळी, भाज्या, फळे, दूध, तूप यांसारखे पदार्थ पण खाल्ले पाहिजेत.
13. तुम्हाला द्रावणाचा नमुना दिला जातो. ते आयोडिनचे द्रावण असण्याची शक्यता तुम्ही कशी तपासाल?
उत्तर: आयोडीन द्रावणाची चाचणी करण्यासाठी आपण पिष्टमय पदार्थ (starch) वापरू शकतो.
1.एक छोटा बटाट्याचा तुकडा घ्या (किंवा भात, ब्रेडचा तुकडा).
2.दिलेल्या द्रावणाचे काही थेंब बटाट्याच्या तुकड्यावर टाका.
3.जर बटाट्याचा रंग निळा किंवा काळा झाला, तर ते द्रावण आयोडीनचे आहे, असे समजू शकतो. कारण आयोडीन फक्त पिष्टमय पदार्थांसोबत निळा-काळा रंग दाखवते.
इयत्ता सहावी समाज विज्ञान प्रश्नोत्तरे - येथे पहा.
*🛑इयत्ता - सहावी*
*✴️मराठी प्रश्नोत्तरे✴️*
👇🏻👇🏻👇🏻👇🏻👇🏻👇🏻👇🏻
إرسال تعليق