साहित्यमंथन: पद्य २
गुरुमहात्म्य
कवी: संत ज्ञानेश्वर (१२७५ ते १२९६)
📖 पद्य परिचय व कवी परिचय
संत ज्ञानेश्वर: महाराष्ट्रातील वारकरी संप्रदायाचे प्रवर्तक, महान योगी आणि तत्त्वज्ञ कवी. त्यांनी 'ज्ञानेश्वरी' (भावार्थदीपिका), 'अमृतानुभव', 'चांगदेव पासष्टी' हे ग्रंथ आणि अनेक अभंग व गौळणी लिहिल्या. त्यांनी संस्कृतमधील ज्ञान मराठीत आणून 'आध्यात्मिक लोकशाही' निर्माण केली .
पद्य परिचय: हा उतारा 'ज्ञानेश्वरी'च्या पहिल्या अध्यायातील असून (ओवी २१ ते ३०), यात संत ज्ञानेश्वरांनी आपल्या सद्गुरूंचे महत्त्व सांगितले आहे. मनातील इच्छा पूर्ण करण्याचे सामर्थ्य केवळ सद्गुरूंकडे असते, हे पटवून देण्यासाठी त्यांनी अंजन, चिंतामणी, कल्पवृक्ष आणि समुद्र यांची उदाहरणे दिली आहेत.
पद्य परिचय: हा उतारा 'ज्ञानेश्वरी'च्या पहिल्या अध्यायातील असून (ओवी २१ ते ३०), यात संत ज्ञानेश्वरांनी आपल्या सद्गुरूंचे महत्त्व सांगितले आहे. मनातील इच्छा पूर्ण करण्याचे सामर्थ्य केवळ सद्गुरूंकडे असते, हे पटवून देण्यासाठी त्यांनी अंजन, चिंतामणी, कल्पवृक्ष आणि समुद्र यांची उदाहरणे दिली आहेत.
🌸 कवितेचा भावार्थ (Meaning in Marathi)
ओवी १ (आतां अभिनव वाग्विलासिनी...)
मी आता नवीन आणि अपूर्व अशा वाणीची देवता (सरस्वती), जी सर्व कलांची स्वामिनी आहे आणि जी संपूर्ण विश्वाला मोहित करणारी आहे, त्या शारदादेवीला नमस्कार करतो .
ओवी २ (मज हृदयीं सद्गुरु...)
माझ्या हृदयात माझे सद्गुरू आहेत, ज्यांनी मला या संसाररूपी पूरातून तारले आहे (वाचवले आहे). म्हणूनच मी विशेष आदराने विवेकावर (ज्ञानावर) प्रेम करतो.
ओवी ३ (जैसें डोळ्यां अंजन भेटे...)
ज्याप्रमाणे डोळ्यांत अंजन (दिव्य काजळ) घातले असता दृष्टी स्पष्ट होते आणि जिथे पाहिजे तिथे गुप्त धन (महानिधी) दिसू लागते, त्याप्रमाणे गुरूंच्या कृपेने ज्ञानदृष्टी प्राप्त होते.
ओवी ४ (कां चिंतामणि जालया हाती...)
किंवा ज्याप्रमाणे हातात चिंतामणी (इच्छिलेले देणारा मणी) आला असता, मनातील सर्व इच्छा पूर्ण होतात आणि विजय प्राप्त होतो; त्याप्रमाणे मी (ज्ञानदेव) माझे गुरू श्री निवृत्तीनाथ यांच्या कृपेने पूर्णकाम (तृप्त) झालो आहे.
ओवी ५ (म्हणोनि जाणतेनो गुरु भजिजे...)
म्हणून शहाण्या माणसांनी गुरूंची भक्ती करावी, ज्यामुळे कार्यसिद्धी होते. ज्याप्रमाणे झाडाच्या मुळाला पाणी घातले असता त्याच्या फांद्या आणि पाने आपोआप टवटवीत होतात व संतोष पावतात.
ओवी ६-७ (कां तीर्थे जियें त्रिभुवनी...)
ज्याप्रमाणे समुद्रात स्नान केल्याने त्रिभुवनातील सर्व तीर्थांमध्ये स्नान केल्याचे पुण्य मिळते, किंवा अमृताचा आस्वाद घेतल्याने सर्व रसांची गोडी चाखल्यासारखे होते; त्याप्रमाणे, मी माझ्या श्रीगुरूंना वारंवार वंदन करतो, कारण ते माझ्या सर्व मनोकामना पूर्ण करणारे आहेत.
ओवी ८-१०
(सद्गुरूंच्या कृपेने) आता ही गहन कथा (ज्ञानेश्वरी) ऐका. ही कथा म्हणजे सर्व कौतुकांचे जन्मस्थान आहे, विवेकवृक्षाचे सुंदर उद्यान आहे, सर्व सुखांचे मूळ आणि सिद्धांतांचा मोठा साठा (महानिधी) आहे. हे सर्व विद्यांचे माहेरघर आहे.
💡 मध्यवर्ती कल्पना व महत्त्वाचे मुद्दे
- गुरूंचे महत्त्व: संत ज्ञानेश्वरांनी गुरूंना सर्वस्व मानले आहे. गुरू हेच भक्ताला संसारातून तारुन नेणारे आहेत.
- दृष्टांत: गुरूंचे महत्त्व पटवण्यासाठी अंजन (जे गुप्त धन दाखवते) आणि चिंतामणी (जो इच्छा पूर्ण करतो) यांची उदाहरणे दिली आहेत.
- मूळसिंचन: झाडाच्या मुळाला पाणी घातल्यावर जसे झाड बहरते, तसे गुरूंची सेवा केल्याने जीवनातील सर्व कार्ये सिद्धीस जातात.
- समुद्रावगाहन: समुद्रात स्नान केल्याने जसे सर्व नद्यांच्या तीर्थांचे स्नान घडते, तसे गुरूंना वंदन केल्याने सर्व देवतांचे पूजन घडते.
📚 शब्दार्थ (New Words)
| शब्द | अर्थ |
|---|---|
| वाग्विलासिनी | सरस्वती / शारदा |
| अंजन | दृष्टी स्पष्ट करणारे औषध / काजळ |
| महानिधी | मोठा ठेवा / गुप्त धन |
| चिंतामणी | इच्छिलेले प्राप्त करून देणारा काल्पनिक मणी |
| पूर्णकाम | तृप्त / इच्छा पूर्ण झालेला |
| मूळसिंचने | मुळाला पाणी घालणे |
| समुद्रावगाहन | समुद्रस्नान |
| प्रमेय | सिद्धांत |
| अभिनव | नवीन / अपूर्व |
📝 स्वाध्याय (Questions & Answers)
अ) खालील प्रश्नांची एक ते दोन वाक्यांत उत्तरे लिहा.
१) विश्वाला कोण मोहून टाकते?
विश्वाला शारदादेवी (वाग्विलासिनी/सरस्वती) मोहून टाकते .
२) ज्ञानेश्वरांनी प्रथम कोणाला वंदन केले आहे?
ज्ञानेश्वरांनी प्रथम शारदादेवीला (वाग्विलासिनीला) वंदन केले आहे.
३) ज्ञानेश्वरांच्या हृदयात कोण आहे?
ज्ञानेश्वरांच्या हृदयात 'सद्गुरू' आहेत.
४) समुद्रस्नानाने काय घडते?
समुद्रस्नानाने त्रिभुवनातील सर्व तीर्थांचे स्नान घडते[cite: 36383].
आ) खालील प्रश्नांची सविस्तर उत्तरे लिहा.
१) गुरुभक्तीचे महात्म्य सांगण्यासाठी ज्ञानेश्वरांनी कोणती उदाहरणे दिली आहेत?
गुरूंचे महत्त्व सांगताना ज्ञानेश्वर महाराजांनी अत्यंत समर्पक उदाहरणे दिली आहेत:
- अंजन: ज्याप्रमाणे डोळ्यात अंजन घातल्यावर दृष्टीला फाटा फुटतो (दृष्टी दिव्य होते) आणि लपलेला ठेवा (महानिधी) दिसतो, तसे गुरूंच्या कृपेने आत्मज्ञान प्राप्त होते[cite: 36379, 36380].
- चिंतामणी: ज्याप्रमाणे चिंतामणी हाती आल्यावर सर्व इच्छा पूर्ण होतात आणि माणूस विजयी होतो, तसे गुरूंच्या प्राप्तीने साधक पूर्णकाम होतो.
- वृक्ष: ज्याप्रमाणे झाडाच्या मुळाशी पाणी घातल्याने त्याच्या फांद्या आणि पाने टवटवीत होतात, त्याप्रमाणे गुरूंची सेवा केल्याने जीवनाचे सार्थक होते[cite: 36382].
- समुद्र व अमृत: समुद्रात स्नान केल्याने जसे सर्व तीर्थांचे स्नान घडते आणि अमृताच्या सेवनाने सर्व रसांची गोडी मिळते, तसे गुरुकृपेने सर्व काही प्राप्त होते.
२) साधकाला गुरु भेटल्यानंतर काय वाटते?
साधकाला गुरु भेटल्यानंतर तो 'पूर्णकाम' होतो, म्हणजेच त्याच्या सर्व इच्छा तृप्त होतात. ज्याप्रमाणे चिंतामणी हाती आल्यावर माणसाची 'विजयवृत्ती' होते (सदा विजयी होण्याची भावना निर्माण होते), तशी अवस्था शिष्याची होते. त्याला संसाराच्या पुराची भीती वाटत नाही कारण गुरूंनी त्याला त्यातून तारलेले असते. त्याला ज्ञानाचा 'महानिधी' (मोठा ठेवा) सापडतो.
इ) संदर्भासह स्पष्टीकरण करा.
१) “मज हृदयीं सद्गुरु । जेणे तारिलों हा संसारपूरु ।
म्हणऊनि विशेर्षे अत्यादरु । विवेकावरी ।।”
म्हणऊनि विशेर्षे अत्यादरु । विवेकावरी ।।”
संदर्भ: हे चरण संत ज्ञानेश्वरांच्या 'ज्ञानेश्वरी' या ग्रंथातील 'गुरुमहात्म्य' या उताऱ्यातील आहेत.
स्पष्टीकरण: संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की, माझ्या हृदयात माझे सद्गुरू विराजमान आहेत. त्यांच्यामुळेच मी या भवसागरातून (संसाराच्या महापुरातून) तरून गेलो आहे. गुरूंच्या कृपेमुळेच मला आत्मज्ञान झाले आहे. त्यामुळेच मला विवेकबुद्धीबद्दल आणि ज्ञानाबद्दल विशेष आदर वाटतो. यात गुरूंप्रती कृतज्ञता व्यक्त केली आहे.
स्पष्टीकरण: संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की, माझ्या हृदयात माझे सद्गुरू विराजमान आहेत. त्यांच्यामुळेच मी या भवसागरातून (संसाराच्या महापुरातून) तरून गेलो आहे. गुरूंच्या कृपेमुळेच मला आत्मज्ञान झाले आहे. त्यामुळेच मला विवेकबुद्धीबद्दल आणि ज्ञानाबद्दल विशेष आदर वाटतो. यात गुरूंप्रती कृतज्ञता व्यक्त केली आहे.
२) “कां तीर्थे जियें त्रिभुवनी । तिर्ये घडती समुद्रावगाहनीं ।
ना तरी अमृतरसास्वादनीं । रस सकळ ।।”
ना तरी अमृतरसास्वादनीं । रस सकळ ।।”
संदर्भ: हे चरण संत ज्ञानेश्वरांच्या 'गुरुमहात्म्य' या पद्यातील आहेत.
स्पष्टीकरण: गुरूंचे महत्त्व पटवून देताना ज्ञानेश्वर म्हणतात की, त्रिभुवनात (स्वर्ग, मृत्यू, पाताळ) जितकी पवित्र तीर्थे आहेत, त्या सर्वांच्या स्नानाचे पुण्य एकट्या समुद्रात स्नान केल्याने मिळते (कारण सर्व नद्या समुद्राला मिळतात). किंवा अमृताचा एक घोट घेतला तरी सर्व रसांची चव घेतल्यासारखे होते. त्याचप्रमाणे, एका सद्गुरूंना शरण गेल्याने सर्व देवतांची पूजा घडते आणि सर्व सुखांची प्राप्ती होते.
स्पष्टीकरण: गुरूंचे महत्त्व पटवून देताना ज्ञानेश्वर म्हणतात की, त्रिभुवनात (स्वर्ग, मृत्यू, पाताळ) जितकी पवित्र तीर्थे आहेत, त्या सर्वांच्या स्नानाचे पुण्य एकट्या समुद्रात स्नान केल्याने मिळते (कारण सर्व नद्या समुद्राला मिळतात). किंवा अमृताचा एक घोट घेतला तरी सर्व रसांची चव घेतल्यासारखे होते. त्याचप्रमाणे, एका सद्गुरूंना शरण गेल्याने सर्व देवतांची पूजा घडते आणि सर्व सुखांची प्राप्ती होते.
उ) टीप लिहा.
१) गुरुमहिमा
संत ज्ञानेश्वरांनी या पद्यात गुरूंचे अलौकिक महत्त्व (महिमा) सांगितले आहे. त्यांच्या मते, गुरु हे 'कल्पवृक्ष' किंवा 'चिंतामणी' आहेत, जे शिष्याच्या सर्व मनोकामना पूर्ण करतात. गुरु हे ज्ञानाचे अंजन आहेत, जे अज्ञानाचा अंधकार दूर करून आत्मज्ञानाचा ठेवा दाखवतात. झाडाच्या मुळाला पाणी घातल्यावर जसे संपूर्ण झाड तृप्त होते, तसे गुरूंची भक्ती केल्याने जीवनाचे कल्याण होते. गुरु हे सर्व विद्यांचे माहेरघर आणि सुखांचे उगमस्थान आहेत. गुरुकृपेमुळेच शिष्य संसाराच्या बंधनातून मुक्त होतो.
टिप्पणी पोस्ट करा