साहित्यमंथन: पद्य ३
संतवाणी (अ): मनुष्य करिसी
कवी: संत नामदेव (१२७०-१३५०)
📖 पद्य परिचय व कवी परिचय
संत नामदेव: हे संत ज्ञानेश्वरांचे समकालीन कवी आणि संत होते. वारकरी संप्रदायाचा प्रचार त्यांनी महाराष्ट्रापासून पंजाबपर्यंत केला. त्यांनी मराठी, हिंदी आणि पंजाबी भाषेत रचना केली आहे. शीख धर्माच्या 'गुरुग्रंथसाहिब' या पवित्र ग्रंथात त्यांची पदे 'नामदेवजीकी मुखबानी' या नावाने समाविष्ट आहेत. बालपणापासूनच ते विठ्ठलभक्त होते.
काव्य परिचय: प्रस्तुत अभंग विठ्ठलभक्तीपर आहे. यात संत नामदेवांची विठ्ठलाची ओढ आणि आसक्ती दिसून येते. आपल्याला कोणताही जन्म मिळाला - मग तो मानवाचा असो, पशू-पक्ष्याचा असो किंवा पाषाणाचा असो - तरीही आपण विठ्ठलाच्या दारातच (सान्निध्यात) असावे, अशी उत्कट इच्छा त्यांनी यात व्यक्त केली आहे.
काव्य परिचय: प्रस्तुत अभंग विठ्ठलभक्तीपर आहे. यात संत नामदेवांची विठ्ठलाची ओढ आणि आसक्ती दिसून येते. आपल्याला कोणताही जन्म मिळाला - मग तो मानवाचा असो, पशू-पक्ष्याचा असो किंवा पाषाणाचा असो - तरीही आपण विठ्ठलाच्या दारातच (सान्निध्यात) असावे, अशी उत्कट इच्छा त्यांनी यात व्यक्त केली आहे.
🌸 कवितेचा भावार्थ (Meaning in Marathi)
१. मनुष्य करिसी तरी भक्तीचेनि मिर्षे । तुझें द्वारी वसें ऐसें करी
हे देवा, जर मला पुढचा जन्म मनुष्याचा दिलास, तर तुझ्या भक्तीच्या निमित्ताने (मिषे) मला सतत तुझ्या दारात (सान्निध्यात) राहता येईल असे कर, 36470].
२. श्वान करिसी तरी उच्छिष्टाचेनि मिर्षे । तुझे द्वारी वसें ऐसें करी
जर मला कुत्र्याचा (श्वान) जन्म दिलास, तर उष्टे अन्न खाण्याच्या निमित्ताने (उच्छिष्टाचेनि मिर्षे) का होईना, पण मी तुझ्या दारातच पडून राहीन असे कर.
३. पक्षी करिसी तरी चारियाचेनि मिर्षे। तुझे द्वारी वसें ऐसें करी
जर मला पक्षाचा जन्म दिलास, तर दाणे टिपण्याच्या / चारा खाण्याच्या निमित्ताने (चारियाचेनि मिर्षे) मी तुझ्या अंगणात किंवा दारात वावरत राहीन असे कर.
४. झाड करिसी तरी तुळसीचेनि मिर्षे । तुझें द्वारी वसें ऐसें करी
जर मला झाड किंवा रोपट्याचा जन्म दिलास, तर मला तुळस बनव, जेणेकरून तुळशीच्या निमित्ताने मी तुझ्या दारात (तुळशी वृंदावनात) उभा राहीन.
५. वृक्ष करसी तरी मंडप मखाचेनि मिर्षे । तुझें द्वारी वसें एसें करी
जर मला मोठं झाड (वृक्ष) बनवलंस, तर तुझ्या मंदिराचा मंडप किंवा मखर बनवण्याच्या निमित्ताने (त्याचे लाकूड म्हणून) मी तुझ्या दारात कायमचा उभा राहीन.
६. पाषाण करिसी तरी रंग शिळेचेनि मिर्षे । तुझे द्वारी वसे ऐसें करी
जर मला दगड (पाषाण) बनवलंस, तर तुझ्या मूर्तीसमोरील 'रंगशिळा' (ज्यावर भक्त उभे राहून दर्शन घेतात) बनव, जेणेकरून मी तुझ्या दारात असेन.
७. उदक करिसी तरी सडियाचेनि मिर्षे । तुझें द्वारी वसें ऐसे करी
जर मला पाणी (उदक) बनवलंस, तर अंगणात सडा टाकण्याच्या निमित्ताने मी तुझ्या दारात विखुरलेला असेन.
८. नामा म्हणे विठो कीर्तनाचेनि मिर्षे । तुझें द्वारी वर्से ऐसें करी
शेवटी संत नामदेव म्हणतात की, हे विठ्ठला, काहीही झाले तरी तुझ्या कीर्तनाच्या निमित्ताने मला सतत तुझ्या दारात (तुझ्या चरणाजवळ) वास मिळू दे.
💡 मध्यवर्ती कल्पना व महत्त्वाचे मुद्दे
- अढळ भक्ती: संत नामदेवांना कोणत्याही परिस्थितीत विठ्ठलाचा सहवास हवा आहे.
- विविध भूमिकांची तयारी: त्यांना माणूस, पशू, पक्षी, वनस्पती किंवा निर्जीव वस्तू (दगड, पाणी) काहीही व्हायला आवडेल, अट फक्त एकच - विठ्ठलाचे सान्निध्य].
- प्रतिमासृष्टी: अभंगात तुळस, रंगशिळा, श्वान, पक्षी अशा सुंदर लोकजीवनातील प्रतिमांचा वापर केला आहे.
📚 शब्दार्थ (New Words)
| शब्द | अर्थ |
|---|---|
| मिषे / मिर्षे | निमित्ताने |
| द्वारी | दारात |
| श्वान | कुत्रा |
| उच्छिष्ट | उष्टे अन्न |
| चारियाचेनी | चरण्याच्या (खाण्याच्या) निमित्ताने |
| मखा | लाकडी मखर / कमान |
| रंगशीळा | देवाच्या मूर्तीपुढील पसरट मोठा दगड |
| उदक | पाणी |
| सडियाचेनि | सडा टाकण्याच्या |
📝 स्वाध्याय (Questions & Answers)
अ) खालील प्रश्नांची एक ते दोन वाक्यांत उत्तरे लिहा.
१) संत नामदेवांना कोणाची ओढ लागली आहे?
संत नामदेवांना श्री विठ्ठलाची (पांडुरंगाची) ओढ लागली आहे.
२) संत नामदेवांनी लोकजीवनातील कोणत्या प्रतिमा आपल्या अभंगात वापरल्या आहेत?
संत नामदेवांनी मनुष्य, श्वान (कुत्रा), पक्षी, तुळस (झाड), वृक्ष, पाषाण (दगड) आणि उदक (पाणी) अशा लोकजीवनातील प्रतिमा वापरल्या आहेत.
आ) खालील प्रश्नाचे सविस्तर उत्तर लिहा.
१) प्रस्तुत अभंगातून विठ्ठलभक्ती संबंधी संत नामदेवाचे विचार सांगा.
संत नामदेवांची विठ्ठलभक्ती अत्यंत उत्कट आहे. त्यांना कोणत्याही परिस्थितीत विठ्ठलाचा वियोग सहन होत नाही. पुनर्जन्मावर विश्वास ठेवून ते म्हणतात की, मला पुढचा जन्म कशाचा मिळेल हे महत्त्वाचे नाही, तर त्या जन्मात मला विठ्ठलाचे सान्निध्य मिळणार आहे का, हे महत्त्वाचे आहे.
त्यासाठी ते मानवाचा जन्म मिळाल्यास भक्ती करेन, कुत्र्याचा जन्म मिळाल्यास दारात उष्टे खाईन, पक्षी झाल्यास दाणे टिपण्यासाठी येईन, तुळस झाल्यास दारात उभा राहीन, दगड झाल्यास रंगशिळा होईन किंवा पाणी झाल्यास सडा म्हणून अंगणात पडेल, अशी विविध रूपे घेण्याची तयारी दर्शवतात. थोडक्यात, 'काहीही होवो, पण देवा मी तुझ्या दारातच असावे', हा त्यांचा विठ्ठलभक्तीचा मूळ विचार आहे.
त्यासाठी ते मानवाचा जन्म मिळाल्यास भक्ती करेन, कुत्र्याचा जन्म मिळाल्यास दारात उष्टे खाईन, पक्षी झाल्यास दाणे टिपण्यासाठी येईन, तुळस झाल्यास दारात उभा राहीन, दगड झाल्यास रंगशिळा होईन किंवा पाणी झाल्यास सडा म्हणून अंगणात पडेल, अशी विविध रूपे घेण्याची तयारी दर्शवतात. थोडक्यात, 'काहीही होवो, पण देवा मी तुझ्या दारातच असावे', हा त्यांचा विठ्ठलभक्तीचा मूळ विचार आहे.
इ) संदर्भासह स्पष्टीकरण करा.
१) “मनुष्य करिसी तरी भक्तीचेनि मिर्षे । तुझें द्वारी वसें ऐसें करी”
संदर्भ: ही ओळ 'संतवाणी' या पाठातील 'मनुष्य करिसी' या अभंगातील असून, याचे कवी 'संत नामदेव' आहेत.
स्पष्टीकरण: संत नामदेव विठ्ठलाकडे विनवणी करतात की, हे देवा, जर तू मला पुढील जन्मात मनुष्य म्हणून जन्माला घातलेस, तर मला तुझे विस्मरण होऊ देऊ नकोस. मला तुझी 'भक्ती' करण्याच्या निमित्ताने (मिषे) सतत तुझ्या दारात म्हणजेच तुझ्या सान्निध्यात राहण्याची संधी दे. मानवाचा जन्म हा भक्ती करण्यासाठीच सार्थकी लागावा, अशी त्यांची इच्छा आहे.
स्पष्टीकरण: संत नामदेव विठ्ठलाकडे विनवणी करतात की, हे देवा, जर तू मला पुढील जन्मात मनुष्य म्हणून जन्माला घातलेस, तर मला तुझे विस्मरण होऊ देऊ नकोस. मला तुझी 'भक्ती' करण्याच्या निमित्ताने (मिषे) सतत तुझ्या दारात म्हणजेच तुझ्या सान्निध्यात राहण्याची संधी दे. मानवाचा जन्म हा भक्ती करण्यासाठीच सार्थकी लागावा, अशी त्यांची इच्छा आहे.
उ) टीप लिहा.
१) संत नामदेवाची विठ्ठलभक्ती
संत नामदेव हे वारकरी संप्रदायातील श्रेष्ठ संत आहेत. त्यांची विठ्ठलभक्ती बालपणापासूनच जडलेली होती. त्यांच्या अभंगांतून विठ्ठलाविषयीची आर्तता, ओढ आणि प्रेम दिसून येते. 'मनुष्य करिसी' या अभंगात त्यांनी आपल्या भक्तीची परिसीमा गाठली आहे. त्यांना मोक्ष नको, तर केवळ विठ्ठलाचा सहवास हवा आहे. त्यासाठी ते कुत्रा, पक्षी, दगड, झाड किंवा पाणी होण्यासही तयार आहेत. कोणत्याही रूपात देवाच्या दारात राहणे त्यांना स्वर्गापेक्षाही सुखकारक वाटते. कीर्तनाच्या माध्यमातून ते देवाची सेवा अखंड करू इच्छितात .
إرسال تعليق