साहित्यमंथन: इयत्ता ११ वी
पी. यु. सी. प्रथम वर्ष (मराठी) | पाठ २: दत्ताजी शिंदे यांचे वीरमरण व वीरवचन
📜 पाठाचा परिचय (Introduction)
प्रस्तुत पाठ 'भाऊसाहेबांची बखर' या ऐतिहासिक ग्रंथातून घेण्यात आला आहे. 'बखर' म्हणजे 'खबर' किंवा हकीकत. या पाठात पानिपतच्या युद्धापूर्वी घडलेल्या एका रोमांचक प्रसंगाचे वर्णन केले आहे. मराठ्यांचे शूर सरदार दत्ताजी शिंदे यांनी यमुनेच्या तीरावर (बुराडी घाट) अब्दालीच्या सैन्याशी निकराचा लढा दिला. या लढाईत त्यांनी गाजवलेला पराक्रम, त्यांची स्वाभिमानी वृत्ती आणि मृत्यू समोर असतानाही त्यांनी शत्रूला दिलेले बाणेदार उत्तर याचे अत्यंत वीरश्रीपूर्ण चित्रण यात आढळते.
💡 पाठाची मध्यवर्ती कल्पना (Central Idea)
या पाठाचा मुख्य गाभा म्हणजे 'क्षत्रिय धर्म' आणि 'मराठ्यांचा स्वाभिमान'. दत्ताजी शिंदे यांनी माघार घेण्यापेक्षा रणांगणावर लढत मरणे पसंत केले. "बचेंगे तो और भी लढेंगे" (वाचलो तर आणखीही लढू) हे त्यांचे वाक्य त्यांच्या असीम धैर्याचे आणि जिद्दीचे प्रतीक आहे. संकटातही डगमगून न जाता धैर्याने सामोरे जाणे हा संदेश या पाठातून मिळतो.
📌 महत्त्वाचे मुद्दे (Important Points)
- दत्ताजी शिंदे आणि जनकोजी शिंदे यांनी यमुनेच्या तीरावर (बुराडी घाट) अब्दालीच्या सैन्याशी घनघोर युद्ध केले.
- शत्रूच्या बाणांचा वर्षाव मेघमालाप्रमाणे (पावसाच्या ढगांप्रमाणे) होत होता.
- मराठ्यांचे निशाण (ध्वज) धोक्यात आल्यावर तानाजी खराडे यांनी माघार घेण्याचा सल्ला दिला, पण दत्ताजींनी तो धुडकावून लावला. ते म्हणाले, "आपण मेला जग बुडाला. अब्रू जाते आणि वाचतो कोण?"
- जनकोजी शिंदे जखमी झाल्याची बातमी ऐकून दत्ताजींनी निकराचा हल्ला चढवला आणि अखेरीस ते धारातीर्थी पडले.
- मरणासन्न अवस्थेत असताना कुतुबशाहाने (शत्रूने) त्यांना विचारले, "पटेल हमारे साथे तुम और लढेंगे?" त्यावर दत्ताजींनी बाणेदार उत्तर दिले, "निशा अकताला! बचेंगे तो और बी लढेंगे."
📚 कठीण शब्दार्थ (New Words)
| शब्द | अर्थ |
|---|---|
| वक्तर | चिलखत |
| हस्तनाल | हत्तीवरील तोफ |
| गैब | गायब / अदृश्य |
| खांसा | महत्त्वाची व्यक्ती / सरदार |
| गिलचा | इराणी सैन्य (अब्दालीचे सैनिक) |
| सफेजंग | घनघोर लढाई |
| वोखटे | वाईट / अशुभ |
| तव | ग्लानी / घेरी |
| जाबसाल | संभाषण / प्रश्नोत्तर |
| निशा अकताला | परमेश्वर इच्छील तर (Insha'Allah) |
📝 स्वाध्याय (Questions & Answers)
अ) खालील प्रश्नांची एक ते दोन वाक्यांत उत्तरे लिहा:
१) दत्ताजी शिंदे रागाने जनकोजी शिंदे यांस काय म्हणाले?
उत्तर: दत्ताजी शिंदे रागाने म्हणाले की, "आज काही आम्ही युद्ध करीत नाही, मल्हारराव होळकर नजीक आले आहेत, ते आल्यावरच लढू, तोपर्यंत लांबूनच काव्याने राहावे." (अंगातील चिलखत काढायला लावून ते असे म्हणाले).
२) बाणांचा वर्षाव कशाप्रमाणे होऊ लागला?
उत्तर: बाणांचा वर्षाव 'मेघमालाप्रमाणे' (पावसाच्या ढगांच्या रांगांप्रमाणे) होऊ लागला.
३) 'निशाण काढता उत्तम आहे' असे म्हणताच दत्ताजी शिंदे यांनी कोणते उत्तर दिले?
उत्तर: दत्ताजी म्हणाले, "आपण मेला जग बुडाला. अब्रू जाते आणि वाचतो कोण? आता निशाण काढाल तर फौज पळू लागेल. मग म्यांही पळावे? मग देशी तोंड म्यां दत्ताजीनें काय म्हणून दाखवावें?"
४) जनकोजी शिंदे मेले असे सांगताच दत्ताजी शिंदे काय म्हणाले?
उत्तर: दत्ताजी म्हणाले, "बाबा (जनकोजी) आम्हांस सोडून गेले, आतां आम्हांस देशी तोंड दाखवावयास येणार नाहीं. रणांत मृत्यू आला तर उत्तम आहे. नाहीं तर विष भक्षूण प्राण द्यावा."
५) कुतुबशाहा दत्ताजी शिंदे यांना काय म्हणाले?
उत्तर: कुतुबशाहाने मरणासन्न अवस्थेत पडलेल्या दत्ताजींना विचारले, "पटेल हमारे साथे तुम और लढेंगे?"
आ) खालील प्रश्नांची सविस्तर उत्तरे लिहा:
१) दत्ताजी शिंदे यांच्या स्वभावाचे वर्णन करा.
उत्तर: दत्ताजी शिंदे हे अत्यंत शूर, स्वाभिमानी आणि बाणेदार मराठा सरदार होते. त्यांच्या स्वभावाची वैशिष्ट्ये खालीलप्रमाणे आहेत:
• अस्सल क्षत्रिय बाणा: "रणांत विन्मुख न होतां मृत्यु आल्यास सर्वही साधने साधिली," असे ते मानत. मृत्यू समोर असतानाही त्यांनी माघार घेतली नाही.
• कीर्ती व अब्रूची चाड: निशाण वाचवण्यासाठी पळून जाणे त्यांना मान्य नव्हते. "अब्रू जाते आणि वाचतो कोण?" या विचाराने त्यांनी लढणे पसंत केले. गावी जाऊन तोंड दाखवण्यापेक्षा रणात मरणे त्यांना श्रेष्ठ वाटले.
• धाडसी वृत्ती: जनकोजी पडल्यावर त्यांनी केवळ अठरा लोकांसह दहा हजार शत्रूंच्या सैन्यावर हल्ला चढवला.
• अतुलनीय धैर्य: मृत्यूच्या दारात असतानाही जेव्हा शत्रूने (कुतुबशाहाने) त्यांना डिवचले, तेव्हा त्यांनी "बचेंगे तो और बी लढेंगे" असे उत्तर देऊन आपल्या धैर्याची साक्ष दिली.
• अस्सल क्षत्रिय बाणा: "रणांत विन्मुख न होतां मृत्यु आल्यास सर्वही साधने साधिली," असे ते मानत. मृत्यू समोर असतानाही त्यांनी माघार घेतली नाही.
• कीर्ती व अब्रूची चाड: निशाण वाचवण्यासाठी पळून जाणे त्यांना मान्य नव्हते. "अब्रू जाते आणि वाचतो कोण?" या विचाराने त्यांनी लढणे पसंत केले. गावी जाऊन तोंड दाखवण्यापेक्षा रणात मरणे त्यांना श्रेष्ठ वाटले.
• धाडसी वृत्ती: जनकोजी पडल्यावर त्यांनी केवळ अठरा लोकांसह दहा हजार शत्रूंच्या सैन्यावर हल्ला चढवला.
• अतुलनीय धैर्य: मृत्यूच्या दारात असतानाही जेव्हा शत्रूने (कुतुबशाहाने) त्यांना डिवचले, तेव्हा त्यांनी "बचेंगे तो और बी लढेंगे" असे उत्तर देऊन आपल्या धैर्याची साक्ष दिली.
२) दत्ताजी शिंदे व कुतुबशाहा यांच्यातील युद्धाचे वर्णन करा.
उत्तर: जनकोजी पडल्याचे समजताच दत्ताजींनी १८ सैनिकांसह शत्रूच्या १० हजार फौजेवर हल्ला केला. त्यांनी अनेकांना ठार केले, पण शत्रूच्या गोळीने ते जखमी होऊन घोड्याखाली आले. तेव्हा राजाराम चोपदार आणि राघोबा यांनी त्यांना वाचवण्याचा प्रयत्न केला आणि कुतुबशाहाकडे मदत मागितली. पण कुतुबशाहा शत्रू असल्याने त्याला आनंद झाला. तो दत्ताजींजवळ आला आणि उपहासाने विचारले, "आणखी लढणार का?". जखमी असूनही दत्ताजींनी त्याला "वाचलो तर नक्कीच लढू" असे सडेतोड उत्तर दिले. शेवटी कुतुबशाहाने त्यांचा शिरच्छेद केला.
इ) संदर्भासह स्पष्टीकरण करा:
१) “मराठियास पाठीवर काठी उडत असली तरच हिंमत होते”
संदर्भ: हे वाक्य 'दत्ताजी शिंदे यांचे वीरमरण व वीरवचन' (भाऊसाहेबांची बखर) या पाठातील आहे.
स्पष्टीकरण: यमुनेच्या तीरावर दाट झाडी (शेरणी) आणि अडचणीची जागा होती. मराठा सैन्य तिथे अडकले होते आणि समोरून शत्रूचा मारा चालू होता. अशा वेळी सैन्याची अवस्था सांगताना बखरकार म्हणतात की, मराठा सैन्याला जोवर पाठीवर फटके (काठी) बसत नाहीत, म्हणजे जोवर ते संकटात सापडत नाहीत किंवा जोवर त्यांच्यावर दबाव येत नाही, तोवर त्यांना लढण्याची हिंमत येत नाही. अडचणीत सापडल्यावरच ते निकराने लढतात.
स्पष्टीकरण: यमुनेच्या तीरावर दाट झाडी (शेरणी) आणि अडचणीची जागा होती. मराठा सैन्य तिथे अडकले होते आणि समोरून शत्रूचा मारा चालू होता. अशा वेळी सैन्याची अवस्था सांगताना बखरकार म्हणतात की, मराठा सैन्याला जोवर पाठीवर फटके (काठी) बसत नाहीत, म्हणजे जोवर ते संकटात सापडत नाहीत किंवा जोवर त्यांच्यावर दबाव येत नाही, तोवर त्यांना लढण्याची हिंमत येत नाही. अडचणीत सापडल्यावरच ते निकराने लढतात.
२) “आपण मेला जग बुडाला, अब्रू जाते आणि वाचतो कोण?”
संदर्भ: हे वाक्य दत्ताजी शिंदे यांनी तानाजी खराडे यांना उद्देशून म्हटले आहे.
स्पष्टीकरण: युद्धात मराठ्यांचे निशाण (ध्वज) धोक्यात आले होते. तेव्हा तानाजीने दत्ताजींना माघार घेण्याचा सल्ला दिला. त्यावर चिडून दत्ताजी म्हणाले की, जर आपणच मेलो तर जग बुडाले असे समजावे. पण पळून गेल्याने जर आपली अब्रू (कीर्ती) जात असेल, तर त्या जगण्याला काय अर्थ आहे? अब्रू गमावून जिवंत राहण्यापेक्षा मरणे श्रेष्ठ आहे.
स्पष्टीकरण: युद्धात मराठ्यांचे निशाण (ध्वज) धोक्यात आले होते. तेव्हा तानाजीने दत्ताजींना माघार घेण्याचा सल्ला दिला. त्यावर चिडून दत्ताजी म्हणाले की, जर आपणच मेलो तर जग बुडाले असे समजावे. पण पळून गेल्याने जर आपली अब्रू (कीर्ती) जात असेल, तर त्या जगण्याला काय अर्थ आहे? अब्रू गमावून जिवंत राहण्यापेक्षा मरणे श्रेष्ठ आहे.
३) “बहुत दिवस यांचे अन्न भक्षिले... आता यास टाकून जावे याहून मरण बरे.”
संदर्भ: हे उद्गार राजाराम चोपदार व राघोबा शेणवी यांचे आहेत.
स्पष्टीकरण: जेव्हा दत्ताजी जखमी होऊन पडले, तेव्हा त्यांच्या जवळच्या सेवकांनी विचार केला की, इतके दिवस आपण दत्ताजींचे मीठ (अन्न) खाल्ले आहे आणि त्यांच्या जीवावर सुख भोगले आहे. आता ते संकटात असताना त्यांना एकटे सोडून पळून जाणे हे कृतघ्नपणाचे ठरेल. त्यापेक्षा त्यांच्यासोबत मरणे हे केव्हाही चांगले. ही स्वामिनिष्ठा यातून दिसून येते.
स्पष्टीकरण: जेव्हा दत्ताजी जखमी होऊन पडले, तेव्हा त्यांच्या जवळच्या सेवकांनी विचार केला की, इतके दिवस आपण दत्ताजींचे मीठ (अन्न) खाल्ले आहे आणि त्यांच्या जीवावर सुख भोगले आहे. आता ते संकटात असताना त्यांना एकटे सोडून पळून जाणे हे कृतघ्नपणाचे ठरेल. त्यापेक्षा त्यांच्यासोबत मरणे हे केव्हाही चांगले. ही स्वामिनिष्ठा यातून दिसून येते.
ई) टीप लिहा:
१) क्षत्रियांचा स्वधर्म
उत्तर: पाठात दत्ताजी शिंदे यांनी क्षत्रियांच्या स्वधर्माची व्याख्या स्पष्ट केली आहे. ते म्हणतात की, योगी-संन्यासी मोक्षासाठी शरीराला कष्ट देतात. पण क्षत्रियांसाठी रणांगणावर लढताना, शत्रूला पाठ न दाखवता (विन्मुख न होता) मरणे हाच खरा धर्म आणि मोक्ष आहे. रणांगणावरून पळून जाणे म्हणजे नरकात जाण्यासारखे आहे आणि अपकीर्ती ही मरणापेक्षाही वाईट (वोखटे) आहे. त्यामुळे शेवटच्या श्वासापर्यंत लढणे हाच क्षत्रियांचा स्वधर्म होय.
टिप्पणी पोस्ट करा