CLASS - 10
MEDIUM - MARATHI
SUBJECT - Science
SYLLABUS - KARNATAKA STATE
BOARD - KSEAB
QUESTION BANK OF LESSON BASED ASSESSMENT
1.रासायनिक अभिक्रिया आणि समीकरणे
पाठ आधारित मूल्यमापन प्रश्नावली
कर्नाटक राज्यातील सर्व शाळांमध्ये एक महत्त्वपूर्ण बदल होणार आहे. २०२५-२६ या शैक्षणिक वर्षापासून 'पाठ-आधारित मूल्यमापन परीक्षा' (Lesson Based Assessment - LBA) प्रणाली अंमलात येणार आहे. हा बदल शिक्षण गुणवत्तेत वाढ करेल का, याबद्दल शिक्षणतज्ज्ञ आणि पालकांमध्ये उत्सुकता आहे.
काय आहे नवीन प्रणालीचा उद्देश?
सध्या सरकारी शाळांमध्ये रचनात्मक मूल्यमापन (FA – Formative Assessment) आणि संकलनात्मक मूल्यमापन (SA – Summative Assessment) या पद्धती वापरल्या जातात. नव्या LBA प्रणालीचा मुख्य उद्देश विद्यार्थ्यांच्या आकलनाची आणि त्यांच्या शिकण्याच्या गुणवत्तेची सातत्याने खात्री करणे हा आहे. प्रत्येक पाठ किंवा अध्याय शिकवून झाल्यानंतर लगेचच छोटी चाचणी घेतल्याने विद्यार्थ्यांना विषय किती समजला हे स्पष्ट होईल. यामुळे विद्यार्थ्यांना केवळ परीक्षांच्या गुणांसाठी नव्हे, तर खऱ्या अर्थाने ज्ञान आत्मसात करण्यासाठी प्रोत्साहन मिळेल. भविष्यात होणाऱ्या बोर्ड परीक्षांमध्ये विद्यार्थ्यांना चांगले गुण मिळवण्यासाठी ही सुरुवातीपासूनची मूल्यमापन पद्धत उपयुक्त ठरेल, अशी अपेक्षा शालेय शिक्षण व साक्षरता विभागाने व्यक्त केली आहे.
अंमलबजावणी आणि स्वरूप:
ही घटक चाचणी पहिली ते दहावीपर्यंतच्या सर्व विद्यार्थ्यांसाठी अनिवार्य असेल. राज्य शैक्षणिक संशोधन आणि प्रशिक्षण संस्था (DSERT) या परीक्षांसाठी प्रश्नपत्रिका तयार करून शाळांना पुरवेल. शाळांना या परीक्षा घेऊन विद्यार्थ्यांचे मिळालेले गुण 'SATS' पोर्टलवर (Student Achievement Tracking System) अपलोड करावे लागतील, जेणेकरून विद्यार्थ्यांच्या प्रगतीचा मागोवा घेणे सोपे होईल.
प्रत्येक चाचणी ३० गुणांची असेल आणि त्यात २५ प्रश्न असतील. प्रश्नपत्रिकेची रचना विशिष्ट प्रमाणात सोपे, सामान्य आणि कठीण प्रश्नांच्या मिश्रणाने केली जाईल:
६५% सोपे प्रश्न
२५% सामान्य प्रश्न
१०% कठीण प्रश्न
बहुतेक प्रश्न बहुपर्यायी (MCQ) स्वरूपाचे असतील, जेणेकरून विद्यार्थ्यांचे आकलन तपासणे सोपे होईल. प्राथमिक स्तरावरील विद्यार्थ्यांसाठी रिकाम्या जागा भरणे, चित्रांना रंग भरणे, जोड्या जुळवा आणि गटात न बसणारा शब्द ओळखणे असे मनोरंजक प्रश्न असतील.
सदर प्रश्नावली DSERT website वरील पुस्तकातील भाषांतर आहे.
प्रकरण -1 रासायनिक अभिक्रिया आणि समीकरणे
अध्ययन मुद्दे -
·
रासायनिक
समीकरणे
·
रासायनिक
समीकरणे संतुलित करणे
·
रासायनिक
अभिक्रियेचे प्रकार
·
उष्माग्राही
(Endothermic)
आणि उष्मादायी (Exothermic) अभिक्रिया
·
ऑक्सिडीकरण
(Oxidation)
आणि क्षपण (Reduction) आणि रेडॉक्स (Redox) अभिक्रिया
·
दैनंदिन
जीवनात ऑक्सिडीकरण अभिक्रियेचे परिणाम
I. बहुपर्यायी प्रश्न. एक गुणांचे प्रश्न.
1. खालीलपैकी रासायनिक बदलाचे एक उदाहरण कोणते आहे? (A)
अ. पाण्यात मीठ विरघळणे
ब. कागद फाटणे
क. लोखंडाला गंज चढणे
ड. पाणी उकळणे
2. खालीलपैकी रासायनिक अभिक्रियेचे वैशिष्ट्य नसलेले कोणते आहे? (A)
अ. रंगात बदल
ब. उष्णता बाहेर पडणे
क. आकारात बदल
ड. वायू बाहेर पडणे
3. Fe₂O₃ + 2Al → Al₂O₃ + 2Fe (Sup 2019)
वरील रासायनिक अभिक्रिया खालीलपैकी कशाचे उदाहरण आहे? (A)
अ. संयोग अभिक्रिया
ब. अपघटन अभिक्रिया
क. विस्थापन अभिक्रिया
ड. दुहेरी विस्थापन अभिक्रिया
4. खालीलपैकी आयनांची देवाणघेवाण करून अवक्षेप (precipitate)
तयार करणाऱ्या अभिकारकांचा गट कोणता आहे? (D)
MAR-2023
अ. BaCl₂ आणि Na₂SO₄
ब. Al₂O₃ आणि HCl
क. NaOH आणि H₂SO₄
ड. Na₂O आणि CO₂
5. पाण्याच्या विद्युत अपघटनामध्ये ऑक्सिजन आणि हायड्रोजन
वायूंचे उत्सर्जन हे आहे: (E) (Model 1 2025)
अ. दुहेरी विस्थापन अभिक्रिया
ब. उष्मादायी अभिक्रिया
क. विस्थापन अभिक्रिया
ड. अपघटन अभिक्रिया
6. जेव्हा अभिकारक एकमेकांच्या आयनांची परस्पर देवाणघेवाण
करतात,
तेव्हा होणारी रासायनिक अभिक्रिया ही आहे: (E)
अ. दुहेरी विस्थापन अभिक्रिया
ब. विलगन अभिक्रिया
क. आयनीभवन अभिक्रिया
ड. संयोग अभिक्रिया
7. CuO + H₂ → Cu + H₂O या अभिक्रियेत, अनुक्रमे ऑक्सिडीकरण आणि क्षपण होणारे अभिकारक कोणते आहेत? (Mar
2020, Apr 2025 -1) (D)
अ. CuO + H₂
ब. H₂ + CuO
क. Cu + H₂O
ड. H₂O + Cu
8. सूर्यप्रकाशाच्या उपस्थितीत सिल्वर नायट्रेटचा रंग राखाडी
का होतो?
(D)
अ. सिल्वर क्लोराईडचे विघटन होऊन सिल्वर तयार होते.
ब. सिल्वर क्लोराईडचे विघटन होऊन क्लोरीन तयार होते.
क. सिल्वर क्लोराईडचे ऑक्सिडीकरण होते.
ड. सिल्वर क्लोराईडचे क्षपण होते.
9. पाण्याच्या विद्युत अपघटनामध्ये बाहेर पडणाऱ्या हायड्रोजन
आणि ऑक्सिजन वायूंचे प्रमाण किती असते? (Aug 2024) (D)
अ. हायड्रोजन : ऑक्सिजन :: 1 : 2
ब. ऑक्सिजन : हायड्रोजन :: 2 : 3
क. हायड्रोजन : ऑक्सिजन :: 2 : 1
ड. ऑक्सिजन : हायड्रोजन :: 3 : 2
10. भाजीपाला कचऱ्याचे खतामध्ये रूपांतर होणे हे कशाचे उदाहरण
आहे?
(E)
अ. क्षपण अभिक्रिया
ब. उष्मादायी अभिक्रिया
क. उष्माग्राही अभिक्रिया
ड. रेडॉक्स अभिक्रिया
11. पाण्याच्या विद्युत अपघटनामध्ये कॅथोडवर बाहेर पडणारा वायू
कोणता आहे? (April 2022) (A)
अ. ऑक्सिजन
ब. हायड्रोजन
क. क्लोरीन
ड. नायट्रोजन
12. खालीलपैकी रासायनिक अभिक्रिया होणारे रासायनिक समीकरण ओळखा.
(Jun
2019) (D)
अ. FeSO₄ + Pb → PbSO₄ + Fe
ब. ZnSO₄ + Fe → FeSO₄ + Zn
क. 2AgNO₃ + Cu → CuNO₃.2 + Ag
ड. PbCl₂ + Cu → CuCl₂ + Pb
13. जेव्हा लोखंडाच्या कीसांमध्ये (fillings)
विरल हायड्रोक्लोरिक आम्ल मिसळले जाते, तेव्हा काय होते? (E)
अ. हायड्रोजन वायू आणि आयर्न क्लोराईड तयार होतात.
ब. क्लोरीन वायू आणि फेरिक हायड्रॉक्साइड तयार होतात.
क. कोणतीही अभिक्रिया होत नाही.
ड. फेरस मीठ आणि पाणी तयार होतात.
14. कॉपर सल्फेटमधून कॉपरचे विस्थापन करणारा धातू कोणता आहे? (June
2022 Apr 2022) (D)
अ. सोने ब. चांदी क. तांबे ड. लोह
15. फेरस सल्फेटचे स्फटिक गरम केल्यावर त्यांचा हिरवा रंग का
हरवतो?
कारण हे संयुग: (April 2024 (1) (D)
अ. साध्या संयुगांमध्ये मोडते.
ब. पाण्याचे रेणू गमावते.
क. सल्फर डायऑक्साइड वायू बाहेर टाकते.
ड. तपकिरी धूर तयार करते.
16. चिप्स उत्पादक चिप्सच्या पिशव्यांमध्ये नायट्रोजन वायू
भरतात कारण: (June 2023) (E)
अ. गंजणे टाळण्यासाठी
ब. ऑक्सिडीकरण टाळण्यासाठी
क. गंजण्यास कारणीभूत होण्यासाठी
ड. क्षपण टाळण्यासाठी
II. खालील प्रश्नांची उत्तरे लिहा. एक गुणांचे प्रश्न.
17. रासायनिक अभिक्रिया म्हणजे काय? (E)
18. रासायनिक समीकरण म्हणजे काय? (E)
19. मॅग्नेशियम रिबन हवेत जाळण्यापूर्वी सँडपेपरने स्वच्छ का
करावी? (A)
20. रासायनिक समीकरणे संतुलित का करावी लागतात? (D)
21. भाजीपाला कचऱ्याचे खतामध्ये रूपांतर आणि श्वसन प्रक्रिया या
उष्मादायी अभिक्रिया का आहेत? (D)
22. अवक्षेपण अभिक्रिया म्हणजे काय? एक उदाहरण द्या. (E)
23. गंजणे (Corrosion) म्हणजे काय? (E)
24. चिप्स उत्पादक चिप्सच्या पाकिटांमध्ये नायट्रोजन वायू का
भरतात? (Sep 2020, Mar 2023, Apr 2025-1) (A)
25. लोखंडी वस्तूंना रंग का दिला जातो? (A)
26. खवटपणा (Rancidity) म्हणजे काय? (Apr
2025-1, Apr 2024-1, Apr 2022) (E)
27.
खवटपणा
टाळण्यासाठी कोणतेही दोन उपाय सुचवा. (Model 2025-1, Apr 2025-1, Apr
2024-1, Apr 2022) (E)
28. Zn + CO → ZnO + C
(Model 2025-4, Apr 2024, Apr 2022, Apr 2020)
वरील रासायनिक अभिक्रियेमध्ये ऑक्सिडीकरण आणि क्षपण होणारे
पदार्थ ओळखा. (D)
29. जेव्हा सोडियम सल्फेट द्रावण बेरियम क्लोराईड द्रावणात
मिसळले जाते, तेव्हा
बेरियम सल्फेटचा पांढरा अवक्षेप तयार होतो. या अवक्षेप निर्मितीसाठी जबाबदार आयन
कोणते आहेत? (A)
30. कॅल्शियम ऑक्साईड पाण्याची अभिक्रिया झाल्यावर तयार
होणाऱ्या उत्पादनाचे नाव सांगा. (E)
31. मॅग्नेशियम रिबन हवेत चमकदार पांढऱ्या ज्योतीने जळून
मॅग्नेशियम ऑक्साईडमध्ये बदलते. अभिक्रियेचा प्रकार ओळखा. (E)
III. खालील प्रश्नांची उत्तरे लिहा. दोन गुणांचे प्रश्न.
32.
रासायनिक
अभिक्रिया झाल्याचे निश्चित करण्यास मदत करणारी निरीक्षणे सांगा. (E)
33.
संयोग
अभिक्रिया म्हणजे काय? एक उदाहरण द्या. (E)
34.
अपघटन
अभिक्रिया म्हणजे काय? एक उदाहरण द्या. (E)
35.
विस्थापन
अभिक्रिया म्हणजे काय? एक उदाहरण द्या. (E)
36.
लोखंडी खिळा
कॉपर सल्फेटच्या द्रावणात बुडवल्यावर त्याचा रंग का बदलतो? या अभिक्रियेचे रासायनिक समीकरण लिहा. (Apr
2022 Aug 2024-3) (E)
37.
FeSO₄ + Cu → CuSO₄ + Fe
वरील रासायनिक अभिक्रिया होणे शक्य आहे का? तुमच्या उत्तराचे समर्थन करा. (D)
38.
दुहेरी
विस्थापन अभिक्रिया म्हणजे काय? एक उदाहरण द्या. (E)
39.
जेव्हा लेड
नायट्रेट द्रावण पोटॅशियम आयोडाईड द्रावणात मिसळले जाते, तेव्हा कोणत्या रंगाचा अवक्षेप तयार होतो? अवक्षेपाचे नाव सांगा आणि रासायनिक अभिक्रियेचा प्रकार
ओळखा. (A)
40.
लेड
नायट्रेट गरम केल्यावर बाहेर पडणाऱ्या तपकिरी धुराचे नाव सांगा.
या अभिक्रियेसाठी संतुलित रासायनिक समीकरण लिहा. (A)
41. उष्माग्राही (Endothermic) आणि उष्मादायी (Exothermic) अभिक्रिया म्हणजे काय? प्रत्येकी एक उदाहरण द्या. (A)
42.
जेव्हा
कॅल्शियम कार्बोनेट गरम केले जाते, तेव्हा कॅल्शियम ऑक्साईड आणि कार्बन डायऑक्साइड तयार होतात.
या अभिक्रियेसाठी संतुलित रासायनिक समीकरण लिहा आणि
रासायनिक अभिक्रियेचा प्रकार सांगा. (A)
43.
रेडॉक्स (Redox) अभिक्रिया म्हणजे काय? एक उदाहरण द्या. (Aug 2024-3) (E)
44.
सोडियम
सल्फेट द्रावण आणि बेरियम क्लोराईड द्रावण यांच्यातील रासायनिक अभिक्रियेला दुहेरी
विस्थापन अभिक्रिया का म्हणतात? या अभिक्रियेसाठी संतुलित रासायनिक समीकरण लिहा. (Sup
2022) (A)
45.
चुनखडी
कॅल्शियम कार्बोनेटपासून क्विकलाईम मिळवणाऱ्या रासायनिक अभिक्रियेचा प्रकार कोणता
आहे? या
अभिक्रियेचे रासायनिक समीकरण लिहा. (June 2022) (A)
46.
गंजणे
(लोखंडाला गंज चढणे) टाळण्यासाठी कोणतेही दोन उपाय सांगा. (Mar
2020) (A)
47.
एक चमकदार
तपकिरी रंगाचे मूलद्रव्य X हवेत गरम
केल्यावर काळ्या रंगाचे संयुग Y बनते.
a. मूलद्रव्य X चे नाव सांगा.
b. संयुग Y चे
नाव सांगा. (A)
48.
दिलेले
समीकरण कॉपर सल्फेटची मूलद्रव्य X सोबतची
अभिक्रिया दर्शवते.
CuSO₄ + X → Cu + Y
a. Fe आणि Ag पैकी
X
द्वारे कोणते मूलद्रव्य दर्शवले जाते? तुमच्या उत्तराचे समर्थन करा.
b. संयुग Y चे
रेणुसूत्र (molecular formula) लिहा.
(D)
49.
पाण्याच्या
विद्युत अपघटनामध्ये वापरल्या जाणाऱ्या उपकरणाची आकृती काढा आणि खालील भागांना
नावे द्या. (A)
a. ग्रॅफाइट रॉड b. ऑक्सिजन.
(Apr
2019, June 2019, July 2022)
IV. खालील प्रश्नांची उत्तरे लिहा. तीन गुणांचे प्रश्न.
50.
5 मिली सोडियम
सल्फेटच्या द्रावणात तेवढेच बेरियम क्लोराईड मिसळल्यास: (A)
i. तयार झालेल्या पांढऱ्या अवक्षेपाचे नाव सांगा.
ii. पांढऱ्या अवक्षेप निर्मितीसाठी जबाबदार आयनांची नावे सांगा.
iii. रासायनिक अभिक्रियेचा प्रकार सांगा.
51. झिंक, लोह, मॅग्नेशियम आणि कॉपरच्या पट्ट्या अनुक्रमे A, B, C आणि D या चाचणी नळ्यांमध्ये घेतल्या आहेत. या चाचणी नळ्यांमध्ये
समान प्रमाणात फेरस सल्फेट द्रावण मिसळले आहे. यापैकी कोणत्या चाचणी नळ्यांमध्ये
रासायनिक अभिक्रिया होईल? का? येथे होणाऱ्या अभिक्रियेसाठी रासायनिक समीकरणे लिहा. (Sep
2020) (D)
52.
उष्णता, प्रकाश आणि विद्युत ऊर्जा यांच्या स्वरूपात ऊर्जा
पुरवल्याने होणाऱ्या अपघटन अभिक्रियेची उदाहरणांसह स्पष्टीकरण करा. (A)
53.
ब्लॅक अँड
व्हाईट फोटोग्राफीमध्ये वापरल्या जाणाऱ्या क्षारांची नावे सांगा. सूर्यप्रकाशात
उघडल्यावर होणाऱ्या अभिक्रियांसाठी समीकरणे लिहा. (A)
54.
पदार्थ Z चे द्रावण पांढऱ्या रंगाच्या धुतळेसाठी वापरले जाते.
i. पदार्थ Z चे
नाव सांगा.
ii. त्याचे रेणुसूत्र (molecular formula) लिहा.
iii. Z पाण्याची अभिक्रिया झाल्यावर होणारे संतुलित रासायनिक
समीकरण लिहा. (Apr 2022) (A)
55.
लोखंडी खिळा
कॉपर सल्फेटच्या द्रावणात बुडवल्यास कोणत्या प्रकारची रासायनिक अभिक्रिया होते? का? या रासायनिक अभिक्रियेसाठी संतुलित रासायनिक समीकरण लिहा. (E)
56.
बेरियम
क्लोराईडची अॅल्युमिनियम सल्फेट द्रावणासोबतची अभिक्रिया कोणत्या प्रकारच्या
रासायनिक अभिक्रियेचे उदाहरण आहे? का? या अभिक्रियेसाठी संतुलित रासायनिक समीकरण लिहा. (A)
57.
खालील
रासायनिक अभिक्रियांसाठी संतुलित रासायनिक समीकरणे लिहा. (A)
i. कॅल्शियम कार्बोनेट → कॅल्शियम ऑक्साईड + कार्बन डायऑक्साइड
ii. हायड्रोजन + क्लोरीन → हायड्रोजन क्लोराईड
iii. मॅग्नेशियम + हायड्रोक्लोरिक आम्ल → मॅग्नेशियम क्लोराईड + हायड्रोजन
58.
खालील
रासायनिक समीकरणे संतुलित करा. (Apr 2025) (A)
i. H₂ + O₂ → H₂O
ii. Na₂CO₃ + HCl → NaCl +
H₂O + CO₂
iii. N₂ + H₂ → NH₃
59.
खालील
रासायनिक अभिक्रियांसाठी संतुलित समीकरणे लिहा. (E)
i. क्विकलाईमची पाण्याबरोबर अभिक्रिया झाली आहे.
ii. झिंकचे तुकडे कॉपर सल्फेट द्रावणात मिसळले.
iii. सोडियम क्लोराईड द्रावण सिल्वर नायट्रेट द्रावणात मिसळले
आहे.
60.
खालील
विधाने संतुलित रासायनिक समीकरणात रूपांतरित करा. (D)
i. हायड्रोजन सल्फाइड वायू हवेत जळून पाणी आणि सल्फर
डायऑक्साइड देतो.
ii. बेरियम क्लोराईड अॅल्युमिनियम सल्फेटशी अभिक्रिया करून
अॅल्युमिनियम क्लोराईड आणि बेरियम सल्फेट देते.
iii. पोटॅशियम धातू पाण्याची अभिक्रिया करून पोटॅशियम
हायड्रॉक्साइड आणि हायड्रोजन वायू देतो.
61. खालील रासायनिक अभिक्रियांसाठी संतुलित समीकरण लिहा. (A)
i. नैसर्गिक वायूचे ज्वलन
ii. पोटॅशियम धातूची पाण्यासोबत अभिक्रिया
iii. लोहाची कॉपर सल्फेटसोबत अभिक्रिया
62.
रासायनिक
समीकरणासह खालील गोष्टी स्पष्ट करा. (A)
i. ऑक्सिडीकरण
ii. क्षपण.
V. चार गुणांचे प्रश्न.
63.
"लेड
नायट्रेट पोटॅशियम आयोडाईड द्रावणात मिसळले जाते." वरील रासायनिक
अभिक्रियेसंबंधी खालील प्रश्नांची उत्तरे द्या. (A)
i. या अभिक्रियेसाठी संतुलित समीकरण लिहा.
ii. या अभिक्रियेत तयार झालेल्या अवक्षेपाचे नाव सांगा.
iii. अवक्षेपाचा रंग सांगा.
iv. हा कोणत्या प्रकारचा रासायनिक अभिक्रिया आहे?
64.
खालील
रासायनिक अभिक्रियांसाठी संतुलित रासायनिक समीकरणे लिहा आणि प्रत्येक बाबतीत
अभिक्रियेचा प्रकार ओळखा. (A)
i. हायड्रोजन + ऑक्सिजन → पाणी
ii. झिंक सल्फेट + कॉपर → कॉपर सल्फेट + झिंक
iii. झिंक कार्बोनेट → झिंक ऑक्साईड + कार्बन डायऑक्साइड
iv. सोडियम क्लोराईड + सिल्वर नायट्रेट → सिल्वर क्लोराईड + सोडियम
नायट्रेट.
65.
कारण द्या.
(A)
i. तांब्याच्या वस्तू हवेच्या संपर्कात आल्यावर त्यांची चमक का
हरवतात.
ii. कॉपर सल्फेटच्या द्रावणात ठेवलेला लोखंडी खिळा हळूहळू
तपकिरी का होतो.
ANSWER KEY उत्तरसूची
पाठ -1 रासायनिक अभिक्रिया आणि समीकरणे
I. बहुपर्यायी प्रश्न.
1.
C. लोखंडाला
गंज चढणे
2.
C. आकारात बदल
3.
C. विस्थापन
अभिक्रिया
4.
A. BaCl₂ आणि Na₂SO₄
5.
D. अपघटन
अभिक्रिया
6.
A. दुहेरी
विस्थापन अभिक्रिया
7.
B. H₂ + CuO (येथे H₂ चे ऑक्सिडीकरण आणि CuO चे क्षपण होते.)
8.
A. सिल्वर
क्लोराईडचे विघटन होऊन सिल्वर तयार होते.
9.
C. हायड्रोजन:
ऑक्सिजन:: 2 : 1
10. B. उष्मादायी अभिक्रिया
11. B. हायड्रोजन
12. C. 2AgNO₃ + Cu → Cu(NO₃)₂ + 2Ag
13. A. हायड्रोजन वायू आणि आयर्न क्लोराईड तयार होतात.
14. D. लोह
15. B. पाण्याचे रेणू गमावते.
16. B. चिप्सचे ऑक्सिडीकरण टाळण्यासाठी.
II. खालील प्रश्नांची उत्तरे लिहा. एक गुणांचे प्रश्न.
17. अशी प्रक्रिया ज्यामध्ये अणू आणि रेणूंची पुनर्रचना होऊन
भिन्न गुणधर्म असलेला नवीन पदार्थ तयार होतो, तिला रासायनिक अभिक्रिया म्हणतात.
18. रासायनिक समीकरण हे रासायनिक सूत्रांचा आणि चिन्हांचा वापर
करून रासायनिक अभिक्रियेचे प्रतीकात्मक प्रतिनिधित्व आहे.
19. मॅग्नेशियम रिबनवर जमा झालेला ऑक्साईड थर काढून
टाकण्यासाठी.
20.
वस्तुमान
अक्षय्यतेचा नियम सिद्ध करण्यासाठी. किंवा अभिकारकांचे एकूण वस्तुमान उत्पादनांच्या एकूण
वस्तुमानाइतके असणे आवश्यक आहे.
21. कारण या दोन्ही प्रक्रियांमध्ये उष्णता बाहेर पडते.
त्यामुळे त्या उष्मादायी अभिक्रिया आहेत.
22.
ज्या
अभिक्रियेत अविद्राव्य पदार्थ (उत्पादन) तयार होतो, तिला अवक्षेपण अभिक्रिया म्हणतात.
उदा.
Na₂SO₄ + BaCl₂ → BaSO₄ (अवक्षेप) + 2NaCl
23.
जेव्हा
धातूंना त्यांच्या सभोवतालच्या आर्द्रता, हवा, आम्ल
इत्यादी पदार्थांमुळे नुकसान होते, तेव्हा या घटनेला गंजणे (corrosion) म्हणतात. किंवा गंजणे म्हणजे हवा, आर्द्रता किंवा आम्लाच्या क्रियेमुळे धातूंचा हळूहळू होणारा
ऱ्हास.
24.
खवटपणा
टाळण्यासाठी / चिप्सचे ऑक्सिडीकरण टाळण्यासाठी.
25.
लोखंडाला
गंज लागण्यापासून रोखण्यासाठी.
26.
तेल आणि
चरबीयुक्त पदार्थांचे ऑक्सिडीकरण झाल्यामुळे त्यांच्या वास आणि चवीमध्ये होणारा
अवांछित बदल म्हणजे खवटपणा (rancidity). किंवा तेल आणि चरबीयुक्त वस्तूंचे ऑक्सिडीकरण होऊन त्यांचा वास
आणि चव बदलण्याची प्रक्रिया.
27.
o नायट्रोजनसारखे अँटीऑक्सिडंट्स वापरणे.
o अन्नपदार्थ हवाबंद डब्यात ठेवणे.
28.
ZnO चे क्षपण
होते (reduced);
C चे ऑक्सिडीकरण होते (oxidized).
29.
SO₄²⁻ आणि Ba²⁺ आयन.
30.
कॅल्शियम
हायड्रॉक्साइड / Ca(OH)₂ (यापैकी कोणतेही एक).
31. संयोग अभिक्रिया / ऑक्सिडीकरण अभिक्रिया.
III. खालील प्रश्नांची उत्तरे लिहा. दोन गुणांचे प्रश्न.
32.
i. अवस्थेत बदल
ii.
रंगात बदल iii. वायूचे उत्सर्जन iv. तापमानात बदल
33.
अशी
रासायनिक अभिक्रिया ज्यात दोन किंवा अधिक अभिकारक अभिक्रिया करून एकच उत्पादन
देतात,
तिला संयोग अभिक्रिया म्हणतात.
उदा.
2Mg
+ O₂ → 2MgO
34.
अशी
अभिक्रिया ज्यात एकच अभिकारक दोन किंवा अधिक उत्पादनांमध्ये विघटित होतो, तिला अपघटन अभिक्रिया म्हणतात.
उदा.
CaCO₃ → CaO +
CO₂
35.
अशी
अभिक्रिया ज्यात अधिक अभिक्रियाशील मूलद्रव्य कमी अभिक्रियाशील मूलद्रव्याला
त्याच्या संयुगातून विस्थापित करते.
उदा.
CuSO₄ + Fe → FeSO₄ + Cu
36.
लोखंड कॉपर
सल्फेटमधून कॉपरला विस्थापित करते.
CuSO₄ + Fe → FeSO₄ + Cu
37.
नाही. कारण
लोह कॉपरपेक्षा जास्त अभिक्रियाशील आहे. किंवा कॉपर लोहापेक्षा कमी अभिक्रियाशील आहे.
38.
अशी
अभिक्रिया ज्यात अभिकारक नवीन संयुगे तयार करण्यासाठी एकमेकांच्या आयनांची परस्पर
देवाणघेवाण करतात / अशी रासायनिक अभिक्रिया जी अभिकारकांनी एकमेकांशी आयनांची
देवाणघेवाण केल्यावर होते.
उदा.
Na₂SO₄ + BaCl₂ → BaSO₄ + 2NaCl
39.
पिवळा
अवक्षेप. लेड आयोडाईड (PbI₂). दुहेरी विस्थापन.
40.
नायट्रोजन
डायऑक्साइड
2Pb(NO₃)₂ (उष्णता) → 2PbO +
4NO₂ + O₂
41.
o उष्माग्राही अभिक्रिया: अशी रासायनिक अभिक्रिया जी उष्णता
शोषून घेते.
उदा.
CaCO₃ → CaO +
CO₂
o उष्मादायी अभिक्रिया: अशी रासायनिक अभिक्रिया जी उष्णता
बाहेर टाकते.
उदा.
CH₄ + 2O₂ → CO₂ + 2H₂O + उष्णता
42.
CaCO₃ → CaO +
CO₂. औष्णिक अपघटन अभिक्रिया (Thermal decomposition
reaction).
43.
अशी
रासायनिक अभिक्रिया ज्यात ऑक्सिडीकरण आणि क्षपण अभिक्रिया एकाच वेळी होतात.
उदा.
ZnO
+ C → Zn +
CO. (येथे C चे ऑक्सिडीकरण होते, ZnO चे क्षपण होते.)
44.
सोडियम
सल्फेट आणि बेरियम क्लोराईड एकमेकांशी त्यांच्या आयनांची देवाणघेवाण करतात.
Na₂SO₄ + BaCl₂ → BaSO₄ + 2NaCl
45.
अपघटन
अभिक्रिया
CaCO₃ → CaO +
CO₂
46.
ज्या
प्रक्रियेने धातूंना त्यांच्या सभोवतालच्या आर्द्रता, आम्ल इत्यादी घटकांद्वारे नुकसान होते.
o रंगकाम (Painting)
o वंगण घालणे (Greasing)
o तेल लावणे (Oil-coating)
o ॲनोडायझिंग (Anodizing)
o गॅल्व्हनायझेशन (Galvanization)
o संमिश्रण (Alloying) (कोणतेही दोन)
47.
i. X मूलद्रव्य –
कॉपर ii.
कॉपर ऑक्साईड/ CuO
48.
Fe (लोह) कारण
लोहाची (Fe)
अभिक्रियाशीलता चांदीपेक्षा (Ag) जास्त आहे.
Y = FeSO₄
49.
(आकृतीसाठी, पाण्याच्या विद्युत अपघटनाचे मानक रेखाचित्र पहावे, ज्यामध्ये ग्रॅफाइट रॉड आणि ऑक्सिजन व हायड्रोजन वायूंचे
संकलन योग्यरित्या लेबल केलेले असेल.)
IV. खालील प्रश्नांची उत्तरे लिहा. तीन गुणांचे प्रश्न.
50.
i. बेरियम
सल्फेट / BaSO₄ ii. SO₄²⁻ आणि Ba²⁺ iii. दुहेरी विस्थापन अभिक्रिया.
51. रासायनिक अभिक्रिया चाचणी नळी A (झिंक) आणि C (मॅग्नेशियम) मध्ये होतात. कारण लोह (Fe) झिंक (Zn) आणि
मॅग्नेशियम (Mg) पेक्षा कमी अभिक्रियाशील
आहे. / मॅग्नेशियम आणि झिंक अभिक्रियाशीलता मालिकेत वर आहेत.
Zn + FeSO₄ → ZnSO₄ + Fe
Mg + FeSO₄ → MgSO₄ + Fe
52.
a. उष्णतेचा
वापर करून होणारी रासायनिक अभिक्रिया: कॅल्शियम कार्बोनेट गरम केल्यावर कॅल्शियम
ऑक्साईड आणि कार्बन डायऑक्साइड मिळते.
CaCO₃ (उष्णता) → CaO + CO₂
b. प्रकाशाचा वापर करून होणारी रासायनिक अभिक्रिया: सिल्वर
क्लोराईडचे विभाजन होऊन सिल्वर आणि क्लोरीन मिळते.
2AgCl (प्रकाश) → 2Ag + Cl₂
c. विजेचा वापर करून होणारी रासायनिक अभिक्रिया: पाणी विद्युत
ऊर्जा वापरून हायड्रोजन आणि ऑक्सिजनमध्ये विघटित होते.
2H₂O (विद्युत) → 2H₂ + O₂
53.
सिल्वर
क्लोराईड. सिल्वर ब्रोमाइड.
1.
2AgCl (प्रकाश)
→ 2Ag + Cl₂
2.
2AgBr (प्रकाश)
→ 2Ag + Br₂
54.
i. Z हे कॅल्शियम
ऑक्साईड आहे. ii. रेणुसूत्र CaO iii.
CaO + H₂O → Ca(OH)₂
55.
विस्थापन
अभिक्रिया. लोखंडी खिळा कॉपर सल्फेटच्या निळ्या द्रावणातून कॉपरला विस्थापित करतो.
CuSO₄ + Fe → FeSO₄ + Cu
56.
दुहेरी
विस्थापन अभिक्रिया. कारण अभिकारक एकमेकांच्या आयनांची देवाणघेवाण करतात.
3BaCl₂ + Al₂(SO₄)₃ → 3BaSO₄ + 2AlCl₃
57.
i. CaCO₃ → CaO +
CO₂
ii. H₂ + Cl₂ → 2HCl (मूळ प्रश्नात '2Cl' दिले होते, ते 'Cl₂' असायला हवे)
iii. Mg + 2HCl → MgCl₂ + H₂
58.
i. 2H₂ + O₂ → 2H₂O
ii. Na₂CO₃ + 2HCl → 2NaCl +
H₂O + CO₂
iii. N₂ + 3H₂ → 2NH₃
59.
i. CaO + H₂O → Ca(OH)₂
ii. CuSO₄ + Zn → ZnSO₄ + Cu
iii. NaCl + AgNO₃ → NaNO₃ + AgCl
60.
i. 2H₂S + 3O₂ → 2SO₂ + 2H₂O
ii. 3BaCl₂ + Al₂(SO₄)₃ → 3BaSO₄ + 2AlCl₃
iii. 2K + 2H₂O → 2KOH +
H₂
61. i. CH₄ + 2O₂ → CO₂ + 2H₂O
ii. 2K + 2H₂O → 2KOH +
H₂
iii. CuSO₄ + Fe → FeSO₄ + Cu
62.
i. ऑक्सिडीकरण:
ऑक्सिजनची भर पडणे किंवा हायड्रोजन निघून जाणे.
उदा.
2Cu
+ O₂ → 2CuO (येथे कॉपरचे ऑक्सिडीकरण होते.)
ii. क्षपण: ऑक्सिजन निघून जाणे किंवा हायड्रोजनची भर पडणे.
उदा.
2MgO
→ 2Mg + O₂ (येथे मॅग्नेशियम ऑक्साईडचे क्षपण होते.)
V. चार गुणांचे प्रश्न.
63.
i. Pb(NO₃)₂ + 2KI → PbI₂ + 2KNO₃
ii. PbI₂ / लेड आयोडाईड.
iii. पिवळा.
iv. दुहेरी विस्थापन अभिक्रिया.
64.
i. 2H₂ + O₂ → 2H₂O (संयोग अभिक्रिया)
ii. ZnSO₄ + Cu → CuSO₄ + Zn (अभिक्रिया होत नाही, कारण Cu < Zn, पण मूळ प्रश्नात दिलेले समीकरण बदलून उत्तर दिले आहे, तर हे समीकरण विस्थापन अभिक्रिया दर्शवेल.)
iii. ZnCO₃ → ZnO +
CO₂ (अपघटन अभिक्रिया)
iv. NaCl + AgNO₃ → AgCl +
NaNO₃ (दुहेरी विस्थापन अभिक्रिया)
65.
a. i. तांब्याच्या
वस्तू वातावरणातील हवेसोबत अभिक्रिया करून कॉपर ऑक्साईड (CuO) / कॉपर कार्बोनेट (CuCO₃) तयार करतात. किंवा कॉपरचे ऑक्सिडीकरण होते. किंवा कॉपरला
गंज चढतो. (यापैकी कोणतेही एक)
إرسال تعليق