'संभ्रम शनिवार' बाबत खालील मुद्दे पाहणार आहोत ..
♦️मार्गदर्शक सूचना
♦️संभ्रम शनिवारचे विषय
♦️संभ्रम शनिवारबाबत वारंवार विचारले जाणारे प्रश्न
♦️प्रत्येक महिन्यात संभ्रम शनिवार (दप्तरमुक्त दिवस) कार्यक्रम व्यवस्थापन माहिती
♦️विषयानुसार विद्यार्थी कृतीपुस्तिका
♦️शिक्षक मार्गदर्शिका
विषय: 'संभ्रम शनिवार' - शाळांमध्ये (दप्तर मुक्त दिवस - No Bag Day) - कार्यक्रम लागू करण्याबाबत.
मुलांना आनंददायी शिक्षण मिळावे आणि शाळेच्या दप्तराचे ओझे कमी व्हावे या उद्देशाने, संदर्भ-१ मधील पत्रानुसार, राज्यातील सर्व शाळांमध्ये दर महिन्याच्या एका शनिवारी दप्तरमुक्त दिवस' (No Bag Day) पाळण्याचे आदेश देण्यात आले आहेत.
मुलांना विविध उपक्रमांमध्ये गुंतवून त्यांच्यामध्ये नागरिकत्वाची जाणीव निर्माण करण्यासाठी, विविध संकल्पनांवर आधारित विद्यार्थ्यांसाठी १० स्वयं-स्पष्टीकरणात्मक मॉड्यूल्स आणि शिक्षकांसाठी एक मार्गदर्शक पुस्तिका तयार करण्यात आली आहे. हे मॉड्यूल्स जागरूकता (अरीवू), अनुभव (अनुभव) आणि निरीक्षण (अवलोकन) अशा तीन टप्प्यांमध्ये आहेत, ज्यात विद्यार्थी स्वतः कृती करू शकतात.
'संभ्रम शनिवार' कार्यक्रम शाळांमध्ये लागू करण्यासाठी सोयीस्कर व्हावे म्हणून तयार करण्यात आलेले विद्यार्थी कृती पुस्तक आणि शिक्षकांचे मार्गदर्शक पुस्तक संदर्भ-२ नुसार DSERT च्या वेबसाइटवर (
पुढे, राज्यातील उर्दू शाळांमध्ये शनिवार पूर्ण दिवस असतो आणि शुक्रवार अर्धा दिवस शाळा असल्याने, संदर्भ-३ मधील ०८-११-२०२३ च्या ज्ञापनानुसार, दर महिन्याच्या तिसऱ्या शुक्रवारी 'दप्तर मुक्त दिवस' (संभ्रम शनिवार) पाळण्यासाठी कार्यवाही करण्यास सांगितले आहे.
सध्याच्या २०२५-२६ शैक्षणिक वर्षातही शाळांमध्ये हा कार्यक्रम लागू करायचा असून, महिनानिहाय आयोजित करावयाच्या उपक्रमांचा तपशील खालीलप्रमाणे आहे (२०२५-२६ च्या शैक्षणिक मार्गदर्शिकेनुसार).
परिशिष्ट - I
संभ्रम शनिवारचे विषय
- सार्वजनिक सोयीसुविधा आणि माझी जबाबदारी.
- लैंगिक समानतेला प्रोत्साहन.
- पोषण, आरोग्य आणि स्वच्छता.
- मादक पदार्थांच्या गैरवापराला प्रतिबंध आणि व्यवस्थापन.
- निरोगी जीवनशैली.
- हिंसाचार, गुन्हेगारी, अपघात यांसारख्या परिस्थितीत संरक्षण आणि सुरक्षा.
- आधुनिक तंत्रज्ञान साधने आणि इंटरनेटचा योग्य वापर.
- सार्वजनिक स्वच्छता - घनकचरा व्यवस्थापनाची आवश्यकता आणि पद्धती.
- रस्ता सुरक्षा.
- दिव्यांग व्यक्तींशी संवाद.
👉इयत्ता पहिली सामान्य ज्ञान - येथे पहा.
👉इयत्ता दुसरी सामान्य ज्ञान - येथे पहा.
👉इयत्ता तिसरी सामान्य ज्ञान - येथे पहा.
👉इयत्ता चौथी सामान्य ज्ञान - येथे पहा.
परिशिष्ट II
संभ्रम शनिवारबाबत वारंवार विचारले जाणारे प्रश्न
1. एकोपध्याय शाळेत (एका शिक्षकी शाळेत) संभ्रम शनिवार कसे साजरे करावे?
बहु-शिक्षक शाळांमध्ये, निवेदकांना (सूत्रसंचालकांना) आधीच तयार करावे. निवेदक विद्यार्थी नेमून त्यांच्या मदतीने कार्यवाही करण्यासाठी शिक्षकांनी निवेदक विद्यार्थ्यांना मार्गदर्शन करावे. शिक्षकांनी सर्व स्तरांवरील क्रियाकलापांचे एक-एक करून पुनरावलोकन करावे.
2. 100 पेक्षा जास्त विद्यार्थी असल्यास गट कसे तयार करावे?
विद्यार्थ्यांना लहान गटांमध्ये विभागून, प्रत्येक गटासाठी स्वतंत्र निवेदक नेमावेत. उदाहरणार्थ: 100 विद्यार्थी असल्यास, 25 विद्यार्थ्यांचे 4 गट तयार करून प्रत्येक गटासाठी एक निवेदक नेमावा. प्रत्येक गटाच्या देखरेखीसाठी शिक्षकांची नेमणूक करावी.
3. कोणत्याही एका स्तरावरील क्रियाकलाप निश्चित वेळेपेक्षा जास्त वेळ घेतल्यास काय करावे?
एका स्तरावरील क्रियाकलापांना निश्चित वेळेपेक्षा जास्त वेळ लागल्यास, इतर स्तरांवरील विद्यार्थ्यांनी तो क्रियाकलाप पूर्ण होण्याची वाट पाहावी. सर्व स्तरांवरील क्रियाकलाप पूर्ण झाल्यावर, सर्व विद्यार्थ्यांनी एकत्र येऊन प्रतिज्ञा घ्यावी. शक्यतो सर्व स्तरांवरील क्रियाकलाप निश्चित वेळेत पूर्ण करावेत.
4. एखाद्या शनिवारी एखादा विषय राहून गेल्यास काय करावे?
तो विषय पुढील आठवड्यात समाविष्ट केला जाऊ शकतो. अशा परिस्थितीत, त्या महिन्यात दोन शनिवारी संभ्रम शनिवार साजरा केला जाऊ शकतो.
5. शिक्षकांची संख्या जास्त आणि विद्यार्थ्यांची संख्या कमी असल्यास काय करावे?
शिक्षकांची संख्या जास्त आणि विद्यार्थ्यांची संख्या कमी असल्यास, कमी संख्येने विद्यार्थी निवेदक नेमून शिक्षकांनी मुलांना क्रियाकलापांमध्ये सक्रियपणे सहभागी होण्यासाठी प्रोत्साहित करावे.
6. कार्यक्रमाबद्दल मुलांकडून आणि शिक्षकांकडून अभिप्राय (feedback) घ्यावा का?
होय. संभ्रम शनिवार हा एक अभिनव कार्यक्रम असल्यामुळे, कार्यक्रमाची अंमलबजावणी सुधारण्यासाठी शिक्षकांकडून आणि मुलांकडून अभिप्राय घेणे योग्य आहे. अभिप्राय मौखिक स्वरूपात घेतला जाऊ शकतो. अभिप्रायच्या आधारावर पुढील महिन्याचा कार्यक्रम आणखी चांगल्या प्रकारे आयोजित करणे सोपे होईल.
7. प्रत्येक महिन्यात कार्यक्रम आयोजित करताना शिक्षकांनी कोणती कागदपत्रे ठेवावीत?
प्रत्येक महिन्याच्या कार्यक्रमात विद्यार्थ्यांची गट रचना, शिक्षकांची नेमणूक, विविध स्तरांवर शिक्षक आणि विद्यार्थ्यांनी करावयाची कर्तव्ये वाटप, विविध क्रियाकलापांमधील चांगले मुद्दे, सुधारणा करण्यासारखे मुद्दे इत्यादी माहिती असलेला अहवाल तयार करावा. मुलांनी काढलेली चित्रे, पोस्टर्स, निबंध इत्यादी कागदपत्रे संग्रहित करावीत.
8. विषय शिक्षकांनी संभ्रम शनिवारला त्यांच्या पाठांमध्ये कसे समाविष्ट करावे?
शाळेतील सर्व शिक्षकांनी संभ्रम शनिवारच्या क्रियाकलापांना त्यांच्या विषयांच्या शिकवण्यात समाविष्ट करावे. उदाहरणार्थ, 'सार्वजनिक सोयीसुविधा आणि माझी जबाबदारी' हा विषय कन्नडमध्ये निबंधासाठी वापरता येतो. इंग्रजी विषयाचे शिक्षक उपलब्ध इमारतींची यादी इंग्रजीमध्ये बनवू शकतात, यादीतील सुविधा विद्यार्थ्यांसाठी/नागरिकांसाठी कशा उपयुक्त आहेत हे त्यांना सूचीबद्ध करण्यास सांगू शकतात. विज्ञान विषयाचे शिक्षक त्यांचे वैज्ञानिक फायदे समजावून सांगू शकतात. समाजविज्ञान विषयाचे शिक्षक त्यांच्या पाठांमध्ये समाजात त्यांचे उपयोग शिकवताना समाविष्ट करू शकतात. अशा प्रकारे, सर्व क्रियाकलाप शैक्षणिकदृष्ट्या शिकवण्यात समाविष्ट केले जाऊ शकतात.
9. संभ्रम शनिवारच्या क्रियाकलापांमुळे शिक्षकांवर कामाचा ताण वाढणार नाही का?
नक्कीच नाही. शिक्षकांना येथे केवळ मार्गदर्शकाची भूमिका बजावावी लागते. निवेदक विद्यार्थीच व्यवस्थापन करत असल्यामुळे असा कोणताही ताण येत नाही. येथे विद्यार्थ्यांच्या प्रतिभेच्या प्रदर्शनासाठी अधिक संधी उपलब्ध करून द्यावी लागते.
10. विविध क्रियाकलापांमध्ये चित्रे देऊन सर्व मुलांना प्रती वाटप करण्यासारखे क्रियाकलाप असल्यास, त्या छापील प्रतींसाठी काय करावे?
शाळेत आणि स्थानिक स्तरावर उपलब्ध संसाधनांचा वापर करून क्रियाकलापांसाठी आवश्यक सामग्री उपलब्ध करून द्यावी.
11. संभ्रम शनिवारचे क्रियाकलाप आयोजित करण्यासाठी आर्थिक संसाधन कसे शक्य आहे?
संभ्रम शनिवारचे क्रियाकलाप आयोजित करण्यासाठी आर्थिक संसाधनाची आवश्यकता नसते. कोणतेही क्रियाकलाप आयोजित करण्यासाठी शाळेत आणि स्थानिक स्तरावर उपलब्ध संसाधनांचाच वापर करावा.
12. संभ्रम शनिवारच्या क्रियाकलापांचा अहवाल शाळा स्तरावरच संग्रहित करून ठेवावा का?
होय, संभ्रम शनिवारच्या क्रियाकलापांचा अहवाल शाळा स्तरावरच संग्रहित करून ठेवावा लागतो. विभागाचे अधिकारी शाळेला भेट दिल्यावर माहिती विचारल्यास ती द्यावी लागते.
13. संभ्रम शनिवारचे क्रियाकलाप आयोजित करताना कोणती गोष्ट लक्षात ठेवायलाच पाहिजे?
संभ्रम शनिवारचे क्रियाकलाप आयोजित करताना लक्षात ठेवायलाच पाहिजे अशी गोष्ट म्हणजे प्रत्येक गटासाठी पर्यवेक्षक शिक्षकांची नेमणूक करणे अनिवार्य आहे. एका शिक्षकी शाळा असल्यास विद्यार्थी निवेदकांची नेमणूक करून त्यांची योग्य देखरेख करणे. अतिरिक्त शिक्षकांना प्रत्येक संभ्रम शनिवारी एकाला जबाबदार म्हणून नियुक्त करणे. क्षेत्रभेट किंवा प्रत्यक्ष अनुभवांसाठी भेट देताना सावधगिरी बाळगणे अनिवार्य आहे.
14. मॉड्यूलमध्ये उल्लेख केलेल्या क्रियाकलापांचेच पालन करावे का?
शिक्षकांनी त्यांच्या सर्जनशीलतेनुसार आणि उपलब्ध स्थानिक संसाधनांवर आधारित क्रियाकलाप बदलू शकतात. परंतु विषयापासून विचलित होऊ नये. भूमिका वठवताना, मॉड्यूलमध्ये दिलेल्या परिस्थितींव्यतिरिक्त, शिक्षक किंवा विद्यार्थी त्यापेक्षा चांगल्या परिस्थिती तयार करू शकत असल्यास त्यांचा वापर करू शकतात.
15. बहुतेक क्रियाकलापांमध्ये सूचित केल्याप्रमाणे विद्यार्थ्यांचे 5-6 गटांपुरतेच मर्यादित राहावे का?
आपल्या शाळेतील मुलांच्या संख्येनुसार गटांची संख्या आणि गटातील मुलांची संख्या निश्चित करावी.
16. मॉड्यूलमध्ये दिलेल्या सल्लात्मक क्रियाकलाप संभ्रम शनिवारीच केले पाहिजेत का?
संकल्पना आत्मसात करण्यासाठी (Internalisation) सल्लात्मक क्रियाकलाप दिले असल्यामुळे, ते संभ्रम शनिवारीच करण्याची आवश्यकता नाही. त्यांचा वापर पाठ्यपुस्तकातील क्रियाकलाप किंवा प्रकल्प कार्य म्हणून केला जाऊ शकतो.
प्रत्येक महिन्यात संभ्रम शनिवार (दप्तरमुक्त दिवस) कार्यक्रम व्यवस्थापन माहिती खालीलप्रमाणे-
| मॉड्यूलचे नाव | महिना (प्रति महिना 3रा शनिवार) |
| 1. दिव्यांग व्यक्तीशी संवाद साधणे. |
जून - 2025 Module Link |
| 2. मादक पदार्थांच्या दुरुपयोगाचे निवारण आणि व्यवस्थापन |
जुलै - 2025 Module Link |
| 3. आधुनिक तंत्रज्ञानाची साधने आणि इंटरनेटचा चांगला वापर |
ऑगस्ट - 2025 Module Link |
| 4. पोषण, आरोग्य आणि स्वच्छता. |
सप्टेंबर - 2025 Module Link |
| 5. सार्वजनिक सुविधा आणि माझी जबाबदारी. |
ऑक्टोबर - 2025 Module Link |
| 6. निरोगी जीवनशैली |
नोव्हेंबर - 2025 Module Link |
| 7. सार्वजनिक स्वच्छता-कचरा व्यवस्थापनाची आवश्यकता आणि पद्धती |
डिसेंबर - 2025 Module Link |
| 8. रस्ता सुरक्षा |
जानेवारी - 2026 Module Link |
| 9. हिंसाचार,गुन्हेगारी,अपघात या प्रकरणांमध्ये संरक्षण आणि सुरक्षा. |
फेब्रुवारी - 2026 Module Link |
| 10. लिंग समानतेला प्रोत्साहन. |
मार्च - 2026 Module Link |
संदर्भ-४ नुसार NCERT द्वारे देण्यात आलेले दिशानिर्देश कन्नडमध्ये भाषांतरित करून वेबसाइटवर टाकण्यात आले आहेत. या मार्गदर्शक तत्त्वांमध्ये दिलेल्या क्रियाकलापांचा 'संभ्रम शनिवार' पाळल्या जाणाऱ्या दिवसांमध्ये गरजेनुसार वापर करावा. (DSERT वेबसाइट:
'संभ्रम शनिवार' दिवशी या शैक्षणिक सामग्रीचा वापर करण्यासाठी प्राथमिक आणि माध्यमिक शाळांमधील सर्व शिक्षकांना माहिती पुरवावी. याबाबत जिल्हा, ब्लॉक, क्लस्टर आणि शिक्षकांच्या सभांमध्ये क्षेत्र स्तरावरील सर्व अधिकाऱ्यांनी आवश्यक मार्गदर्शन करावे. तसेच, 'संभ्रम शनिवार' दिवशी शाळांना सक्तीने भेट देऊन अंमलबजावणी सुनिश्चित करून कार्यक्रम यशस्वी करण्यासाठी तुम्हा सर्वांची भूमिका महत्त्वाची असेल.
प्रत्येक दप्तरमुक्त शनिवारचे आलटून पालटून घ्यावयाचे उपक्रम :-(फक्त संदर्भ)
1.परीपाठ
2.योगासने
3.कवायत
4.वाचन कार्ड द्वारे प्रकट वाचन
5.वैयक्तिक,सामूहिक मराठी,इंग्रजी व हिंदी कविता गायन
6.विविध खेळाच्या स्पर्धा
7.नृत्य स्पर्धा .
8.सामान्य ज्ञान मार्गदर्शन
9.वर्ग, मैदान व शालेय परीसर स्वच्छता
10.चांगल्या सवयी मार्गदर्शन
👉इयत्ता पहिली सामान्य ज्ञान - येथे पहा.
👉इयत्ता दुसरी सामान्य ज्ञान - येथे पहा.
👉इयत्ता तिसरी सामान्य ज्ञान - येथे पहा.
👉इयत्ता चौथी सामान्य ज्ञान - येथे पहा.
إرسال تعليق