कर्नाटक राज्य अभ्यासक्रम
इयत्ता - दहावी
विषय - मराठी
भाग- 1
नमूना प्रश्नोत्तरे
पाठ-1 : अनंतशक्तिः परमेश्वरु
- केसोबास
मध्यवर्ती कल्पना (Central Idea):
या पाठाची मध्यवर्ती कल्पना अशी आहे की, परमेश्वराची शक्ती अमर्याद आणि अनेक रूपांमध्ये प्रकट होते. ज्याप्रमाणे जन्मांध व्यक्तींनी हत्तीच्या वेगवेगळ्या अवयवांना स्पर्श करून त्याचे अपूर्ण वर्णन केले, पण त्यांना संपूर्ण हत्ती कसा आहे हे समजले नाही, त्याचप्रमाणे सामान्य लोक परमेश्वराच्या केवळ एका किंवा काही शक्तींचा अनुभव घेऊन तिलाच पूर्ण परमेश्वर मानतात. परंतु, ज्ञानी व्यक्तीला हे माहीत असते की परमेश्वर हा त्याच्या सर्व अनंत शक्तींनी युक्त आहे. यातून असे शिकायला मिळते की, कोणत्याही गोष्टीचे किंवा परमेश्वराचे खरे आणि संपूर्ण ज्ञान मिळवण्यासाठी समग्र दृष्टिकोन असणे आवश्यक आहे. अपुरे ज्ञान आपल्याला चुकीच्या निष्कर्षांपर्यंत पोहोचवते.
लेखकाविषयी (केसोबास):
केसोबास, ज्यांना केशिराज बास असेही म्हटले जाते, हे 13व्या शतकातील एक महत्त्वाचे महानुभाव पंथातील ज्येष्ठ ग्रंथकार आणि संस्कृत पंडित होते. ते महानुभाव पंथाचे दुसरे आचार्य नागदेवाचार्य यांचे प्रमुख शिष्य होते. नागदेवाचार्यांच्या सांगण्यावरूनच केसोबास यांनी मराठीत अनेक ग्रंथांची रचना केली. महानुभाव पंथाचे तात्त्विक विचार अधिक मजबूत करण्यात त्यांचे मोठे योगदान आहे. त्यांनी महानुभाव साहित्यात महत्त्वाची भर घातली. त्यांची 'श्री चक्रधरोक्त सूत्रपाठ', 'मूर्तिप्रकाश', 'लापणिक', 'दृष्टांतपाठ', 'गुढे' यांसारख्या मराठी ग्रंथरचना प्रसिद्ध आहेत. याशिवाय त्यांनी 'रत्नमालास्तोत्र', 'ज्ञानकलानिधीस्तोत्र' आणि 'दृष्टांतस्तोत्र' यांसारख्या संस्कृत रचनाही केल्या आहेत. त्यांनी इ.स. 1285 च्या सुमारास 'दृष्टांतपाठ' हा ग्रंथ लिहिला, ज्यात श्री चक्रधरस्वामींनी लीळाचरित्रामध्ये दृष्टांत कथांच्या रूपात दिलेले उपदेश संकलित केले आहेत. त्यांच्या रचनेची पद्धत अशी होती की, प्रथम सूत्र (मूळ विचार), नंतर दृष्टांत (उदाहरण) आणि शेवटी दार्ष्टान्तिक (तात्पर्य) असे क्रम होते. त्यांच्या दृष्टांत कथांमुळे महानुभाव पंथातील गुंतागुंतीचे तत्त्वज्ञान सामान्य लोकांसाठी समजण्यास सोपे झाले.
नवीन शब्द आणि त्यांचे अर्थ:
* अनंतशक्तिः परमेश्वरु: अमर्याद शक्ती असलेला परमेश्वर
* केसोबास: महानुभाव पंथातील एक महत्त्वाचे ग्रंथकार (लेखकाचे नाव)
* स्वाध्याय: अभ्यास, गृहपाठ
* जात्यंध: जन्मापासून अंध असलेला
* हस्ती: हत्ती
* पावो: पाय
* सोंड: हत्तीचे नाक आणि वरचा ओठ असलेला लांब अवयव
* कानु: कान
* पाठीं: पाठ
* पोटु: पोट
* पुंस: शेपूट
* संवादति: बोलू लागले, विचारू लागले
* खांबासारिखा: खांबासारखा
* मुसळासारिखा: मुसळासारखा (धान्य कुटण्याचे एक साधन)
* सुपासारिखा: सुपासारखा (धान्य निवडण्याचे एक साधन)
* भिंतीसारिखा: भिंतीसारखा
* कोथळेया सारिखा: मोठ्या पिशवीसारखा / पोत्यासारखा
* खराटेंया सारिखा: केरसुणीसारखा / खराट्यासारखा
* एकुमेकाउरोधीति: एकमेकांचा विरोध करणे, आपलेच म्हणणे खरे ठरवणे
* डोळसु: डोळे असलेला, दृष्टी असलेला
* अवयेवु: अवयव
* एवं: अशाप्रकारे, याप्रमाणे
* दाष्टांतिक: दृष्टांताचे तात्पर्य किंवा सार
* प्रकाशली: प्रकट झाली, जाणवली
* निश्चये व्यवस्था करिती: निश्चितपणे व्यवस्था करतात
* सर्वज्ञ: सर्व काही जाणणारा, श्रीचक्रधर स्वामींसाठी वापरले आहे
* दृष्टांत: दाखला, उदाहरण
* गहन: खोल, गुंतागुंतीचे
* तात्पर्य: अर्थ, उद्देश, सार
प्र.1 खालील प्रश्नांची एका वाक्यात उत्तरे लिहा.
(1) हत्तीला पाहण्यासाठी कोण गेले?
उत्तर: हत्तीला पाहण्यासाठी जन्मांध (जन्मापासून अंध) लोक गेले.
(2) सोंड पाहणाऱ्यास हत्ती कसा वाटला?
उत्तर: सोंड पाहणाऱ्यास हत्ती मुसळासारखा वाटला.
(3) शेपूट पाहणाऱ्यास हत्ती कशासारखा वाटला?
उत्तर: शेपूट पाहणाऱ्यास हत्ती खराट्यासारखा वाटला.
(4) सर्वांसाठी विषयव्यवस्था कोण करतो?
उत्तर: अनंतशक्ती परमेश्वर सर्वांसाठी विषयव्यवस्था करतो.
(5) हत्ती सुपासारखा असे कोणत्या अंधाला वाटले?
उत्तर: हत्ती सुपासारखा असे कान पाहणाऱ्या अंधाला वाटले.
प्र.2 खालील वाक्यात रिकाम्या जागी योग्य शब्द भरा.
(1) पाय पाहणाऱ्या आंधळ्याला हत्ती खांबा सारखा वाटला.
(2) 'पोट' पाहणाऱ्यास हत्ती कोथळ्या सारखा भासला.
(3) हत्ती भिंतीसारखा असे पाठ पाहणारा म्हणाला.
(4) सर्वज्ञ म्हणजे श्रीचक्रधर स्वामी होय.
(5) आंधळ्यांना हत्तीचे खरे स्वरूप डोळस माणसाने समजावून सांगितले.
प्र.3 पहिल्या जोडीतील संबंध ओळखून तिसऱ्या पदाशी जुळणारा शब्द लिहा.
(1) हत्तीचा पायः खांबासाखा: :हत्तीची शेपूट : खराट्यासारखी
(2) म्हाईंभट : चक्रधरस्वामी : : केसोबासः नागदेवाचार्य
प्र.4 खालील प्रश्नांची तीन ते चार वाक्यात उत्तरे लिहा.
(1) डोळस मनुष्य आंधळ्यांना काय म्हणाला?
उत्तर: डोळस मनुष्य आंधळ्यांना म्हणाला की, तुम्ही ज्याला स्पर्श केला तो हत्तीचा एक अवयव आहे, तो पूर्ण हत्ती नाही. हत्ती हा त्याच्या सर्व अवयवांनी युक्त असा असतो. तुमच्यातील प्रत्येकाने फक्त एका भागाला स्पर्श केल्यामुळे तुम्हाला पूर्ण हत्ती कसा आहे हे कळले नाही.
(2) या कथेचे तात्पर्य कोणते?
उत्तर: या कथेचे तात्पर्य असे आहे की, ज्याप्रमाणे जन्मांध लोक हत्तीच्या एका अवयवाला स्पर्श करून त्यालाच पूर्ण हत्ती मानतात, त्याचप्रमाणे काही लोक परमेश्वराच्या केवळ एका शक्तीचा अनुभव घेऊन तिलाच पूर्ण परमेश्वर मानतात. परंतु, खरा परमेश्वर हा त्याच्या सर्व अनंत शक्तींनी युक्त असतो. अपुरे ज्ञान हे अपूर्ण सत्य दाखवते.
(3) आंधळ्यांनी हत्तीचे वर्णन कसे केले आहे?
उत्तर: आंधळ्यांनी हत्तीच्या वेगवेगळ्या अवयवांना स्पर्श करून त्याचे वर्णन केले. ज्याने पाय पाहिला त्याला तो खांबासारखा वाटला, सोंड पाहणाऱ्याला मुसळासारखा, कान पाहणाऱ्याला सुपासारखा, पाठ पाहणाऱ्याला भिंतीसारखी, पोट पाहणाऱ्याला कोथळ्यासारखा आणि शेपूट पाहणाऱ्याला खराट्यासारखी वाटली.
प्र.5 संदर्भासह स्पष्टीकरण करा.
(1) "जात्यंध हस्तीतें पाहो गेले"
संदर्भ: हे वाक्य ‘अनंतशक्ती परमेश्वरू’ या पाठातील असून लेखक केसोबास उर्फ केशिराज बास आहेत. वि. ल. भावे यांच्या ‘महाराष्ट्र सारस्वत’ या पुस्तकातून हा उतारा घेतला आहे.
स्पष्टीकरण: या वाक्यातून कथेचा मुख्य संदर्भ स्पष्ट होतो. जन्मांध असल्याने त्यांना हत्तीचे खरे स्वरूप दिसत नाही, ते केवळ स्पर्शज्ञानावर अवलंबून आहेत. हे पुढे येणाऱ्या परमेश्वरविषयक ज्ञानाच्या मर्यादेचे प्रतीक आहे.
(2) "तो भणे हा हस्तीचा एकेकु अवयेवु होये"
संदर्भ: हे वाक्य ‘अनंतशक्ती परमेश्वरू’ या पाठातील असून लेखक केसोबास उर्फ केशिराज बास आहेत. वि. ल. भावे यांच्या ‘महाराष्ट्र सारस्वत’ या पुस्तकातून हा उतारा घेतला आहे.
स्पष्टीकरण: जन्मांधांनी हत्तीच्या एकाच अवयवाला स्पर्श करून त्यालाच पूर्ण हत्ती मानले होते. त्यावेळी डोळस व्यक्तीने त्यांना सांगितले की, तुम्ही ज्याला स्पर्श केला तो केवळ हत्तीचा एक अवयव आहे, तो पूर्ण हत्ती नाही. हत्ती हा त्याच्या सर्व अवयवांपासून बनलेला असतो. हे वाक्य अपूर्ण ज्ञानाची मर्यादा स्पष्ट करते.
(3) "अनंतशक्ती परमेश्वरुः सकळांसीही निश्चये व्यवस्था करितीः"
संदर्भ: हे वाक्य ‘अनंतशक्ती परमेश्वरू’ या पाठातील असून लेखक केसोबास उर्फ केशिराज बास आहेत. वि. ल. भावे यांच्या ‘महाराष्ट्र सारस्वत’ या पुस्तकातून हा उतारा घेतला आहे.
स्पष्टीकरण: या वाक्यातून परमेश्वराचे स्वरूप आणि त्याची व्याप्ती सांगितली आहे. परमेश्वर हा अनंत शक्तींचा स्वामी आहे आणि तो निश्चितपणे सर्वांसाठी, सर्व गोष्टींची व्यवस्था करतो. हाच विचार पुढे हत्तीच्या दृष्टांतातून अधिक स्पष्ट केला आहे की, परमेश्वराच्या केवळ एका शक्तीचा अनुभव म्हणजे पूर्ण परमेश्वर नव्हे.
प्र.6 खालील प्रश्नाचे सात ते आठ ओळीत उत्तर लिहा.
(1) या कथेचा सारांश तुमच्या शब्दात लिहा.
उत्तर: 'अनंतशक्तिः परमेश्वरु' ही कथा महानुभाव पंथातील संत केसोबास यांनी लिहिलेल्या 'दृष्टांतपाठ' या ग्रंथातून घेतली आहे. या कथेतून परमेश्वराच्या अनंत आणि व्यापक स्वरूपाचे ज्ञान दिले आहे.
या कथेत सांगितले आहे की, एका गावात हत्ती आल्यावर जन्मापासून अंध असलेले लोक त्याला पाहण्यासाठी जातात. प्रत्येक अंध व्यक्ती हत्तीच्या वेगवेगळ्या अवयवाला स्पर्श करते – कुणी पाय, कुणी सोंड, कुणी कान, कुणी पाठ, कुणी पोट तर कुणी शेपूट. स्पर्श करून झाल्यावर ते एकमेकांशी वाद घालू लागतात, कारण प्रत्येकाला हत्ती वेगळ्याच स्वरूपाचा वाटतो (उदा. खांब, मुसळ, सूप, भिंत, कोथळा, खराटा). त्यांच्यातील वाद ऐकून एक डोळस माणूस त्यांना समजावून सांगतो की, तुम्ही ज्याला स्पर्श केला तो केवळ हत्तीचा एक भाग आहे, तो पूर्ण हत्ती नाही. हत्ती हा त्याच्या सर्व अवयवांनी मिळून बनलेला असतो.
या कथेचे तात्पर्य असे आहे की, ज्याप्रमाणे जन्मांध लोक हत्तीच्या एका अवयवाला पूर्ण हत्ती मानतात, त्याचप्रमाणे काही लोक परमेश्वराच्या केवळ एका शक्तीचा अनुभव घेऊन तिलाच पूर्ण परमेश्वर मानतात. परंतु, ज्ञानी मनुष्य जाणतो की परमेश्वर हा त्याच्या सर्व अनंत शक्तींनी युक्त आहे. या कथेतून अपूर्ण ज्ञानामुळे होणारा गैरसमज आणि समग्र ज्ञानाचे महत्त्व पटवून दिले आहे.
टिप्पणी पोस्ट करा