KSEEB 10TH SS – 14: भारतातील जलसाधन संपत्ती

"पाणी ही नैसर्गिक आणि मूलभूत गरज आहे. शेती, उद्योग, पिण्याचे पाणी, विद्युत शक्ती, मासेमारी, नौकापर्यटन यासाठी आवश्यक आहे."

 CLASS - 10  

MEDIUM  - MARATHI 

SUBJECT - SOCIAL SCIENCE

SYLLABUS - KARNATAKA STATE 

IMP NOTES AND MODEL ANSWERS

प्रकरण 14: भारतातील जलसाधन संपत्ती

 14: Water Resources of India

🌊 महत्त्वाचे मुद्दे आणि स्पष्टीकरण (Imp. Points with Explanation):

1️⃣  जलसंपत्तीचे महत्त्व
पाणी ही नैसर्गिक आणि मूलभूत गरज आहे.
शेती, उद्योग, पिण्याचे पाणी, विद्युत शक्ती, मासेमारी, नौकापर्यटन यासाठी आवश्यक आहे.
वाढत्या लोकसंख्येमुळे पाण्याचा योग्य वापर व संरक्षण आवश्यक.


2️⃣  भारतातील पाणीपुरवठ्याचे प्रकार

विहिरीने पाणीपुरवठा: उघड्या विहिरी आणि कूपनलिका वापरून केला जातो.
कालव्याने पाणीपुरवठा: नदीवरून थेट (पुराचे कालवे) किंवा धरणातून (बारामाही कालवे) पाणी पुरवले जाते.
तलावाने पाणीपुरवठा: प्राचीन काळापासून वापरली जाणारी पद्धत.


 3️⃣  नदी खोऱ्यातील बहुउद्देशीय योजना

एकाच वेळी अनेक उद्दिष्टांसाठी वापर – शेतीला पाणी, वीज निर्मिती, पूर नियंत्रण, मासेमारी, पर्यटन.
उदाहरणे: भाक्रा नानगल, दामोदर दरी, कोसी, हीराकूड, तुंगभद्रा, नागार्जुन सागर योजना इ.


4️⃣   भारतातील जलविद्युत शक्ती योजना

सध्याचे उत्पादन – सुमारे 106.68 बिलियन किलोवॅट.
राज्यनिहाय योजनांचे वितरण – कर्नाटक, आंध्र प्रदेश, महाराष्ट्र, मध्य प्रदेश, ओडिशा इ.


5️⃣   राष्ट्रीय विद्युत जाळे (National Power Grid)

विजेचे उत्पादन करणाऱ्या व विजेच्या कमतरतेच्या भागांना एकत्र जोडणारे जाळे.
वीज निर्मितीची समन्वयित व्यवस्था निर्माण करते.


6️⃣   पावसाच्या पाण्याचा संग्रह (जल पुनर्भरण)
पावसाळ्यातील पाणी साठवून उन्हाळ्यात वापरणे.
दोन प्रकार: 1) पावसाचे पाणी साठवणे 2) जमिनीखाली झिरपवणे.

I. रिकाम्या जागी योग्य शब्द भरा :

1.       दामोदर नदीला बंगालचे अश्रू असे म्हणतात.

2.       कोसी या नदीला बिहारचे दुःख असे म्हणतात.

3.       कर्नाटकात पाणीपुरवठ्याची मोठी योजना अप्पर कृष्णा आहे.

4.       कावेरी नदीला शिवणसमुद्र येथे विद्युतशक्ती योजना निर्माण केली आहे.

5.       हीराकुड योजना महानदी नदीवर निर्माण केली आहे.

✍️ II. खालील प्रश्नांची उत्तरे समूहात चर्चा करून लिहा :

1. जलसंपत्तीचे महत्त्व सांगा.
उत्तर: जलसंपत्ती ही शेती, उद्योग, पिण्याचे पाणी, जलविद्युत, मासेमारी, पर्यटन व मनोरंजनासाठी अत्यंत महत्त्वाची आहे.

2. पाणीपुरवठ्याचे प्रकार कोणते?
उत्तर: विहिरीने, कालव्याने व तलावाने पाणीपुरवठा होतो.

3. कालव्याने पाणीपुरवठ्याचे दोन प्रकार कोणते?
उत्तर: १) पुराचे कालवे २) बारामाही कालवे.

4. नदीखोऱ्यातील बहुउद्देशीय योजनांचे उद्देश कोणते?
उत्तर: शेतीसाठी पाणी, जलविद्युत निर्मिती, पूर नियंत्रण, मासेमारी, अरण्य विकास व पर्यटन इ.

5. हिराकुड योजना विषयी माहिती द्या.
उत्तर: ही योजना ओडिशात महानदीवर आहे. हे 4801 मीटर लांबीचे भारतातील सर्वात लांब धरण आहे. 2.54 लाख हेक्टर जमिनीस पाणीपुरवठा करते.

III. जोड्या जुळवा :

1 गुणांचे प्रश्न (सरावासाठी):

1. भारतात प्रामुख्याने किती प्रकारची जलस्रोत आहेत?
दोन प्रकारची – पृष्ठजल व भूजल.

2. गंगानदी कोणत्या महासागरात मिळते?
बंगालच्या उपसागरात.

3. भारतातील सर्वात लांब नदी कोणती?
गंगा नदी.

4. गोदावरी नदीचा उगम कुठे होतो?
नाशिक जिल्ह्यातील त्र्यंबकेश्वर येथे.

5. ब्रह्मपुत्रा नदी भारतात कोणत्या नावाने ओळखली जाते?
दिहांग किंवा सियांग.

6. भारतात सर्वात मोठी नदी खोरे कोणते आहे?
गंगा नदी खोरे.

7. पृष्ठजल म्हणजे काय?
पृथ्वीच्या पृष्ठभागावर असलेले जल म्हणजे पृष्ठजल.

8. भूजल म्हणजे काय?
जमिनीच्या पृष्ठाखाली साठवलेले जल म्हणजे भूजल.

9. भारतातील सर्वात लांब धरण कोणते?
हिराकुंड धरण.

10. गंगा नदीच्या प्रवाहात मिळणारी प्रमुख उपनद्या कोणत्या?
यमुना, घाघरा, गंडक, कोशी.

11. नर्मदा नदी कोणत्या दिशेने वाहते?
पश्चिमेकडे.

12. 'जलसंधारण' म्हणजे काय?
पाण्याचा योग्य वापर व साठवणूक करणे.

13. भारतात 'राष्ट्रीय जलधोरण' प्रथम कधी स्वीकारले गेले?
1987 मध्ये.

14. कृष्णा नदी कोणत्या राज्यांतून वाहते?
महाराष्ट्र, कर्नाटक, आंध्रप्रदेश.

15. सिंधू नदीचा उगम कुठे होतो?
तिबेटमधील मानसरोवर येथे.

16. कोणी 'भारताची जीवनवाहिनी' असे संबोधले जाते?
गंगा नदीला.

17. जलप्रदूषण रोखण्यासाठी काय करावे?
सांडपाणी प्रक्रिया करूनच नदीत सोडावे.

18. सरदार सरोवर प्रकल्प कोणत्या नदीवर आहे?
नर्मदा नदीवर.

19. तुंगभद्रा नदी कोणत्या नदीची उपनदी आहे?
कृष्णा नदीची.

20. महाराष्ट्रातील प्रमुख धरण कोणते आहे?
कोयना धरण.

🧠 I. रिकाम्या जागी योग्य शब्द भरा :

1. भारतात दरवर्षी नद्यांमधून वाहणाऱ्या पाण्याचे प्रमाण 1869 अब्ज घन कि.मी. आहे.

2. भारतात वापरात येणारे पाण्याचे प्रमाण 690 अब्ज घन कि.मी. आहे.

3. भारतातील सिंचन क्षेत्रात पहिला क्रमांक भारत देशाचा आहे.

4. भाक्रा धरण 226 मीटर उंच आहे.

5. तुंगभद्रा योजना ही कर्नाटक व आंध्रप्रदेशची संयुक्त योजना आहे.

6. दामोदर योजना ही स्वतंत्र भारतातील पहिली बहुउद्देशीय योजना आहे.

7. कोसी नदीला ‘बिहारचे दुःख’ म्हणतात.

8. हिराकुड धरण हे भारतातील सर्वात लांब धरण आहे.

9. भारतात विद्युतशक्ती उत्पादनात जलविद्युतशक्तीचा वाटा 13.9% आहे.