KSEEB 10TH SS – प्रकरण 15. अर्थव्यवस्था आणि सरकार

 CLASS - 10  

MEDIUM  - MARATHI 

SUBJECT - SOCIAL SCIENCE

SYLLABUS - KARNATAKA STATE 

IMP NOTES AND MODEL ANSWERS

प्रकरण  15. अर्थव्यवस्था आणि सरकार

15.Economy and Government

📋 महत्त्वाचे मुद्दे व स्पष्टीकरण (Important Points and Explanation)

1. अर्थव्यवस्था आणि सरकार यांच्यातील संबंध (Relationship between Economy and Government) 🤝

• अर्थव्यवस्था म्हणजे काय? 🏘️

मानवाच्या आर्थिक गरजा पूर्ण करण्यासाठी केलेली एक व्यवस्था. (अर्थव्यवस्था म्हणजे लोकांच्या गरजा पूर्ण करण्यासाठी वस्तू आणि सेवांचं उत्पादन, वितरण आणि उपभोग.)

• सरकारची भूमिका 🏛️

लोकांचं कल्याण करणे, आर्थिक विकास करणे. पूर्वी सरकार फक्त संरक्षण, न्याय आणि शांतता राखायचं, पण आता अन्न, वस्त्र, निवारा, शिक्षण, आरोग्य यांसारख्या सुविधाही पुरवते.

• सरकारची मध्यस्थी का आवश्यक? ❓

विकसनशील देशांमध्ये गरिबी, बेरोजगारी, शेतीमधील मागासलेपण, आर्थिक विषमता असते. हे दूर करण्यासाठी सरकारची मदत लागते.

2. भारतातील नियोजन (Planning in India) 🇮🇳

• नियोजनाचे महत्त्व 📝 जसं आपल्याला यशस्वी होण्यासाठी योजना बनवणं आवश्यक आहे, तसंच देशाला विकासासाठी योजना बनवणं आवश्यक आहे.
• नियोजन म्हणजे काय? 🎯 विशिष्ट ध्येय साध्य करण्यासाठी उपलब्ध साधनसामग्रीचा योग्य वापर करणे.
• भारतातील नियोजन 🗓️
• सर एम. विश्वेश्वरय्या यांनी 1934 मध्ये 'भारतासाठी नियोजित अर्थव्यवस्था' हे पुस्तक लिहिलं, म्हणून ते 'भारतीय आर्थिक नियोजनाचे जनक' मानले जातात.
• 1950 मध्ये 'राष्ट्रीय योजना मंडळा'ची स्थापना झाली, ज्याचे अध्यक्ष पंतप्रधान असतात.
• 'पंचवार्षिक योजना' म्हणजे 5 वर्षांसाठी बनवलेल्या योजना.
• 'राष्ट्रीय विकास मंडळा'ची स्थापना 1952 मध्ये झाली, जिथे राज्यांचे मुख्यमंत्री सदस्य असतात आणि पंचवार्षिक योजनांना मान्यता देतात.

3. पंचवार्षिक योजना (Five Year Plans) 📈

• पंचवार्षिक योजना म्हणजे काय?

🖐️ भारतात 1 एप्रिल 1951 पासून सुरू झालेल्या 5 वर्षांच्या योजना.

• योजनांचे मुख्य उद्देश 🎯
• जास्तीत जास्त उत्पादन वाढवणे
• नोकरीच्या संधी वाढवणे
• आर्थिक विषमता कमी करणे
• आर्थिक स्थिरता राखणे
• अर्थव्यवस्था आधुनिक करणे
• पंचवार्षिक योजनांची यशस्विता ✅
• राष्ट्रीय उत्पन्नात वाढ झाली.
• शेती उत्पादन वाढले, भारत अन्नधान्यामध्ये स्वयंपूर्ण झाला.
• उद्योग आणि सेवा क्षेत्र वाढले.
• विज्ञान आणि तंत्रज्ञानात प्रगती झाली.
• सरासरी आयुर्मान वाढले, बालमृत्यू दर घटला.
• पंचवार्षिक योजनांची अपयश ❌
• बेरोजगारी पूर्णपणे कमी झाली नाही.
• गरीबी पूर्णपणे हटवता आली नाही.
• गरीब आणि श्रीमंतांमधील दरी वाढली.

4. हरित क्रांति (Green Revolution) 🌾

• हरित क्रांति म्हणजे काय? 🚀 1967-70 च्या काळात अन्नधान्याच्या उत्पादनात झालेली मोठी वाढ.
• हरित क्रांतीचे घटक 🌱
• जास्त उत्पादन देणाऱ्या बियाण्यांचा वापर.
• रासायनिक खते आणि कीटकनाशकांचा वापर.
• सिंचन सुविधांचा विकास.
• हरित क्रांतीचे जनक 👨‍🔬 डॉ. नॉर्मन बोरलॉग यांनी जास्त उत्पादन देणाऱ्या बियाण्यांचा शोध लावला. भारतात डॉ. एम. एस. स्वामीनाथन यांनी हरित क्रांती यशस्वी केली.
• सुगीपूर्व तंत्रज्ञान 🚜 (Pre-harvest Technology) म्हणजे शेतीमध्ये सुधारित बियाणे, खते, पाणी वापरणे.
• सुगीनंतरचे तंत्रज्ञान 🌾 (Post-harvest Technology) म्हणजे उत्पादन काढल्यानंतर त्याची साठवणूक, प्रक्रिया आणि विक्री योग्य करणे.

5. नीती आयोग (NITI Aayog) 🏛️

• नीती आयोग काय आहे? 🏛️ 1 जानेवारी 2015 रोजी योजना आयोगाऐवजी स्थापन झालेला एक नवीन आयोग. NITI म्हणजे National Institution for Transforming India.
• उद्दिष्ट्ये 🎯
• राष्ट्रीय विकासासाठी राज्यांसोबत काम करणे.
• आर्थिक धोरणे बनवताना राज्यांना सहभागी करणे.
• वैशिष्ट्ये 🌟
• हे एक ज्ञानाचे आणि कौशल्याचे केंद्र आहे.
• यात अटल इनोव्हेशन मिशनसारखे उपक्रम आहेत.
• याचे नेतृत्व पंतप्रधान करतात.

I. रिकाम्या जागी योग्य शब्द भरा :

1.       20 व्या शतकात, आर्थिक विकास सक्षम करण्यासाठी सरकारने आर्थिक योजना अमलात आणल्या.

2.       भारतातील पंचवार्षिक योजना तयार करणारी संस्था राष्ट्रीय योजना मंडळ आहे.

3.       11 व्या पंचवार्षिक योजनेत सर्वांगीण विकासा ला प्राधान्य देण्यात आले.

4.       हरित क्रांतीचे प्रणेते डॉ. नॉर्मन बोरलॉग/डॉ. एम. एस. स्वामीनाथन होते. (पर्यायानुसार उत्तर द्या)

5.       पर्यावरणास अनुकूल आणि व्यवस्था स्थिर करण्यासाठी सरकार शेतकऱ्यांना सेंद्रिय शेतीचा अवलंब करण्यास प्रोत्साहित करते.

6.       नीती आयोगाची स्थापना 2015 मध्ये झाली.

II. पुढील प्रत्येक प्रश्नांची एका वाक्यात उत्तरे लिहा :

7.       'आर्थिक नियोजन' म्हणजे काय?

o   आर्थिक नियोजन म्हणजे विशिष्ट उद्दिष्ट्ये साध्य करण्यासाठी देशातील उपलब्ध साधनसामग्रीचा योग्य वापर करणे.

8.       भारतीय आर्थिक नियोजनाचे जनक कोण आहेत?

o   भारतीय आर्थिक नियोजनाचे जनक सर एम. विश्वेश्वरय्या आहेत.

9.       पंचवार्षिक योजना मंजूर करणारी संस्था कोणती?

o   पंचवार्षिक योजना मंजूर करणारी संस्था राष्ट्रीय विकास मंडळ आहे.

10. 'हरितक्रांती' म्हणजे काय?

o   हरितक्रांती म्हणजे अन्नधान्याच्या उत्पादनात झालेली मोठी वाढ.

11. सुगी नंतरचे तंत्रज्ञान म्हणजे काय?

o   सुगी नंतरचे तंत्रज्ञान म्हणजे शेती उत्पादन काढल्यानंतर त्याची साठवणूक, प्रक्रिया आणि विक्री व्यवस्था करणे.

12. NITI आयोगाचे सध्याचे अध्यक्ष कोण आहेत?

o   NITI आयोगाचे सध्याचे अध्यक्ष भारताचे पंतप्रधान आहेत.

III. खालील प्रश्नांची 5-6 वाक्यात उत्तरे लिहा:

13. कल्याणकारी राज्यांमध्ये सरकारची भूमिका कशी वाढली आहे?

o   कल्याणकारी राज्यांमध्ये सरकार लोकांचे जीवनमान सुधारण्यासाठी अधिक सक्रिय भूमिका घेते. सरकार अन्न, वस्त्र, निवारा, शिक्षण, आरोग्य, वाहतूक, दळणवळण यांसारख्या सुविधा पुरवते. त्यामुळे आर्थिक विकासात सरकारची भूमिका महत्त्वाची ठरते.

14. पंचवार्षिक योजनांची उद्दिष्ट्ये काय आहेत?

o   पंचवार्षिक योजनांची प्रमुख उद्दिष्ट्ये म्हणजे जास्तीत जास्त उत्पादन वाढवणे, रोजगाराच्या संधी निर्माण करणे, आर्थिक विषमता कमी करणे, आर्थिक स्थिरता राखणे आणि अर्थव्यवस्थेचे आधुनिकीकरण करणे.

15. पंचवार्षिक योजनांच्या उपलब्धींची यादी करा.

o   पंचवार्षिक योजनांमुळे राष्ट्रीय उत्पन्नात वाढ झाली, अन्नधान्याचे उत्पादन वाढले, उद्योग आणि सेवा क्षेत्राचा विकास झाला, विज्ञान आणि तंत्रज्ञानात प्रगती झाली आणि लोकांचे जीवनमान सुधारले.

16. हरितक्रांतीला कारणीभूत कोणते घटक आहेत?

o   हरितक्रांतीला जास्त उत्पादन देणाऱ्या बियाण्यांचा वापर, रासायनिक खते आणि कीटकनाशकांचा वापर, सिंचन सुविधांचा विकास आणि आधुनिक शेती तंत्रज्ञानाचा वापर हे घटक कारणीभूत आहेत.

17. कृषी क्षेत्राला भेडसावणाऱ्या समस्यांवर कोणते उपाय आहेत?

o   कृषी क्षेत्राला भेडसावणाऱ्या समस्यांवर उपाय म्हणून सरकार सेंद्रिय शेतीला प्रोत्साहन देत आहे, रासायनिक खतांचा वापर कमी करण्यास सांगत आहे आणि शेतकऱ्यांना योग्य मार्गदर्शन करत आहे.

18. NITI आयोगाची उद्दिष्ट्ये काय आहेत?

o   NITI आयोगाची उद्दिष्ट्ये म्हणजे राष्ट्रीय विकासासाठी राज्यांसोबत काम करणे, आर्थिक धोरणे बनवताना राज्यांना सहभागी करणे आणि देशाच्या विकासासाठी नवीन धोरणे आणि योजना तयार करणे.

एक-गुणांचे प्रश्न आणि उत्तरे (सरावासाठी)

1.       प्रश्न: अर्थव्यवस्था म्हणजे काय?

उत्तर: मानवाच्या संपूर्ण आर्थिक प्रक्रियेची एक सूसंघटीत व्यवस्था ही अर्थव्यवस्था होय.

2.       प्रश्न: अर्थव्यवस्थेचा मुख्य उद्देश कोणता आहे?

उत्तर: अर्थव्यवस्थेचा मुख्य उद्देश मानवाचे कल्याण करणे हा आहे.

3.       प्रश्न: कोणत्या शतकात 'कल्याण राज्यांच्या' उदयापासून सरकारच्या कार्यक्षेत्राचा विस्तार झाला?

उत्तर: २० व्या शतकात 'कल्याण राज्यांच्या' उदयापासून सरकारच्या कार्यक्षेत्राचा विस्तार झाला.

4.       प्रश्न: आर्थिक चढउतार कशाला म्हणतात?

उत्तर: अर्थव्यवस्थेत राष्ट्रीय उत्पन्न, उत्पादन, उद्योग, गुंतवणूक, किंमत इत्यादींमध्ये होणाऱ्या सततच्या चढउताराला आर्थिक चढउतार असे म्हणतात.

5.       प्रश्न: 'आर्थिक स्थिरता' म्हणजे काय?

उत्तर: आर्थिक व्यवस्थेत अधिक चढउतार नसल्यास, विकासाकडे जाणाऱ्या क्रियेला आर्थिक स्थिरता असे म्हणतात.

6.       प्रश्न: 'सामाजिक न्याय' कशाला म्हणतात?

उत्तर: देशात उत्पादन होणारे उत्पन्न आणि संपत्ती, गरीब-श्रीमंत किंवा नगर-ग्रामीण असा कोणताही भेद न करता समाजातील सर्व लोकांना समान वाटणी केली पाहिजे, यालाच सामाजिक न्याय असे म्हणतात.

7.       प्रश्न: कोणत्या देशाने सर्वप्रथम आर्थिक योजना सुरू करून शीघ्र आर्थिक विकास साधला व कधी?

उत्तर: सोव्हिएत रशियाने १९२९ मध्ये सर्वप्रथम आर्थिक योजना सुरू करून शीघ्र आर्थिक विकास साधला.

8.       प्रश्न: 'भारताच्या आर्थिक योजनेचे पिता' कोणाला म्हणतात?

उत्तर: भारतरत्न सर. एम. विश्वेश्वरय्या यांना 'भारताच्या आर्थिक योजनेचे पिता' असे म्हणतात.

9.       प्रश्न: सर एम. विश्वेश्वरय्या यांनी १९३४ साली कोणत्या पुस्तकाचे प्रकाशन केले?

उत्तर: सर एम. विश्वेश्वरय्या यांनी १९३४ साली 'भारताला योजित अर्थव्यवस्था' (Planned Economy for India) या नावाच्या पुस्तकाचे प्रकाशन केले.

10. प्रश्न: भारताच्या राष्ट्रीय योजना मंडळाची (National Planning Commission) नेमणूक कधी झाली?

उत्तर: भारताच्या राष्ट्रीय योजना मंडळाची नेमणूक १९५० मध्ये झाली.

11. प्रश्न: राष्ट्रीय योजना मंडळाचे अध्यक्ष कोण असतात?

उत्तर: राष्ट्रीय योजना मंडळाचे अध्यक्ष पंतप्रधान असतात.

12. प्रश्न: राष्ट्रीय विकास मंडळाची (National Development Board) स्थापना कधी करण्यात आली?

उत्तर: राष्ट्रीय विकास मंडळाची स्थापना १९५२ मध्ये करण्यात आली.

13. प्रश्न: भारतात पहिली पंचवार्षिक योजना कधी सुरू झाली?

उत्तर: भारतात पहिली पंचवार्षिक योजना १ एप्रिल १९५१ रोजी सुरू झाली.

14. प्रश्न: भारतातील आर्थिक नियोजनाचा मुख्य उद्देश काय आहे?

उत्तर: भारतातील आर्थिक नियोजनाचा मुख्य उद्देश गरीबीचे निर्मूलन करणे आणि लोकांच्या जीवनाचे राहणीमान उंचावणे हा आहे.

15. प्रश्न: 'हरित क्रांती' म्हणजे काय?

उत्तर: १९६७-७० च्या कालावधीत भारतात आहार धान्याच्या उत्पादनात झालेल्या शीघ्र वाढीला 'हरित क्रांती' म्हणून ओळखले जाते.

16. प्रश्न: कोणत्या कृषी वैज्ञानिकाच्या संशोधनामुळे गव्हाच्या जास्त उत्पन्न देणाऱ्या बी-बियाणांचे संशोधन झाले?

उत्तर: डॉ. नॉरमन बोरलाग या जर्मनीच्या कृषी वैज्ञानिकाच्या संशोधनामुळे गव्हाच्या जास्त उत्पन्न देणाऱ्या बी-बियाणांचे संशोधन झाले.

17. प्रश्न: भारतातील हरित क्रांतीचे पहिले संशोधक (Pioneer) कोणाला मानले जाते?

उत्तर: डॉ. एम. एस. स्वामीनाथन यांना भारतातील हरित क्रांतीचे 'पहिले संशोधक' मानले जाते.

18. प्रश्न: 'सुगीपूर्व तंत्रज्ञान' (Pre-harvest Technology) म्हणजे काय?

उत्तर: शेती उत्पादनात सुधारित बियाणे, रासायनिक खते, जंतुनाशके आणि पाणीपुरवठा सुविधांचा विस्तार यांसारख्या उपयोग केलेल्या सुधारित तंत्रज्ञानाला "सुगीपूर्व तंत्रज्ञान" असे म्हणतात.

19. प्रश्न: नीती आयोगाची (NITI Aayog) स्थापना कधी झाली?

उत्तर: नीती आयोगाची स्थापना १ जानेवारी २०१५ रोजी झाली.

20. प्रश्न: NITI आयोगाचे पूर्ण रूप काय आहे?

उत्तर: NITI आयोगाचे पूर्ण रूप नॅशनल इन्स्टिट्यूशन फॉर ट्रान्सफॉर्मिंग इंडिया (National Institution for Transforming India) आहे.

21. प्रश्न: इंद्रधनुष्य क्रांतीमधील 'नीलि क्रांती' कशाशी संबंधित आहे?

उत्तर: इंद्रधनुष्य क्रांतीमधील 'नीलि क्रांती' माशांच्या उत्पादनाशी संबंधित आहे.