KSEEB 10TH SS 12 – भारतातील माती

"इयत्ता 10 वी समाज विज्ञान प्रकरण 12 भारतातील माती यासाठी महत्त्वाचे मुद्दे, MCQs, एक गुणी प्रश्न व आदर्श उत्तरे यांचे संपूर्ण मार्गदर्शन.SSLC.."

CLASS - 10  

MEDIUM  - MARATHI 

SUBJECT - SOCIAL SCIENCE

SYLLABUS - KARNATAKA STATE 

IMP NOTES AND MODEL ANSWERS

प्रकरण 12. भारतातील माती

12. Soils of India

📋 महत्त्वाचे मुद्दे व स्पष्टीकरण (Important Points and Explanation)

1️⃣  भारतामध्ये ६ प्रमुख प्रकारच्या मात्या आढळतात:

• गाळाची माती
• काळी माती
• लाल माती
• जांब्याची (लॅटरेट) माती
• वाळवंटी माती
• डोंगरी माती

2️⃣  गाळाची माती:
नद्यांद्वारे वहून आलेली आणि उपजाऊ माती. प्रामुख्याने गहू, भात, ऊस यासाठी उपयुक्त.

3️⃣  काळी माती:
‘कपाशीची माती’ म्हणून प्रसिद्ध. डेक्कन ट्रॅप भागात आढळते. कापूस आणि तेलबियासाठी उपयुक्त.

4️⃣  लाल माती:
उष्ण प्रदेशात आढळते. भात, तंबाखू, नाचणीची शेती येथे केली जाते.

5️⃣  लॅटरेट माती:
जास्त पावसाच्या भागात. सुपीकता कमी. चहा, मळ्याची शेतीसाठी योग्य.

6️⃣  वाळवंटी माती:
कमी पावसाचा व जास्त उष्णतेचा प्रभाव. बाजरी, ज्वारी यासाठी उपयुक्त.

7️⃣  डोंगरी माती:
हिमालयीन व इतर पर्वतीय भागात आढळते. चहा, मसाले, फळे पिकवण्यासाठी उपयुक्त.

8️⃣  मातीची धूप व कारणे:

• अरण्यतोड
• जनावरांचे चरणे
• असमर्थित शेती पद्धती

 9️⃣  मातीच्या धूपाचे परिणाम:

• पूर
• सरोवर व नद्या बुजणे
• कृषी उत्पादन घटणे

🔟 मातीचे संरक्षण:

• आळीपाळीने पीक घेणे
• जंगलतोड थांबवणे
• पाण्याचा नियंत्रित वापर
• धरणे व जलसंधारण

✍️ I. रिकाम्या जागा भरा

1. पर्वत प्रदेशातून नद्यांनी वाहून आणून संचित झालेल्या मातीला गाळाची माती म्हणतात.
2. काळ्या मातीच्या प्रदेशाला डेक्कन ट्रॅप असेही म्हणतात.
3. राजस्थानमध्ये वाळवंटी माती ही माती दिसून येते.
4. भारतात सर्वात जास्त प्रमाणात सापडणारी माती गाळाची माती आहे.
5. नाचणा आणि तेलबिया पिकवण्यासाठी लाल माती योग्य असते.

✍️ II. समूह चर्चा आधारित प्रश्नांची उत्तरे

6. भारतामध्ये दिसून येणारे मातीचे मुख्य प्रकार कोणते?
   उत्तर – गाळाची माती, काळी माती, लाल माती, जांब्याची माती, वाळवंटी माती, डोंगरी माती.
7. मातीचे संरक्षण म्हणजे काय? त्याच्या योजना सांगा.
   उत्तर – मातीची धूप थांबवून तिचे उत्पादनक्षमतेसह संरक्षण करणे. योजना – समांतर नांगरणी, बांध बांधणे, आळीपाळीने पीक घेणे, जंगल वाढवणे.
8. मातीची धूप म्हणजे काय? कारणे स्पष्ट करा.
   उत्तर – पाणी, वारा, लाटा यामुळे मातीच्या वरच्या थराचे अपक्षरण. कारणे – अरण्यतोड, जनावरांचे चरणे, चुकीच्या शेती पद्धती.
9. मातीच्या धूपाचे परिणाम सांगा.
   उत्तर – पूर, नद्या व तलाव गाळाने बुजणे, झरे आटणे, कृषी उत्पादनात घट.
10. हिमालय पर्वतामध्ये कोणत्या प्रकारची माती दिसते?
    उत्तर – डोंगरी माती.

🎯 सरावासाठी प्रश्न व उत्तरे -

1. भारतात सर्वात जास्त आढळणारी माती कोणती?

उत्तर – गाळाची माती

2. काळी माती कोणत्या पीकासाठी प्रसिद्ध आहे?  

उत्तर –  कापूस

3. लाल माती मुख्यतः कोणत्या भागात आढळते?

उत्तर –  द्वीपकल्पीय पठार

4. लॅटरेट मातीची सुपीकता कशी आहे?

उत्तर – कमी

5. वाळवंटी माती कोणत्या राज्यात आढळते?

उत्तर –  राजस्थान

6. डोंगरी माती कोणत्या भागात आढळते?

उत्तर –  हिमालय पायथ्याजवळ

7. गाळाची माती कशामुळे तयार होते?

उत्तर –  नद्यांनी वाहून आणल्यामुळे

8. काळ्या मातीचे दुसरे नाव काय आहे?

उत्तर –  रेगुर माती

9. भारतात सर्वात जास्त पाऊस कोठे पडतो?

उत्तर –  मेघालय

10. वाळवंटी मातीचा रंग कोणता असतो?

उत्तर –  लाल व तपकिरी

11. लॅटरेट मातीमध्ये कोणते खनिज जास्त असते?

उत्तर –  लोह ऑक्साइड

12. डोंगरी मातीत कोणत्या प्रमाणात घटक जास्त असतो?

उत्तर –  नायट्रोजन

13. भारतात सर्वात कमी पाऊस कोणत्या भागात पडतो?

उत्तर –  थार वाळवंट

14. मातीचे संरक्षण कसे केले जाते? उ

त्तर –  समांतर नांगरणीने

15. मातीच्या धूपामुळे कोणता परिणाम होतो?

उत्तर –  कृषी उत्पादन घटते