PUC I MARATHI
बदलते बोरगांव
मध्यवर्ती विचार -
'बदलते बोरगाव' या पाठाचा मध्यवर्ती विचार हा आहे की, औद्योगिकीकरण आणि शहरीकरणामुळे ग्रामीण जीवनात होत असलेले बदल, त्या बदलांचे सकारात्मक आणि नकारात्मक परिणाम, आणि सुपीक शेतजमिनीचा होणारा ऱ्हास यावर प्रकाश टाकणे. हा पाठ ग्रामीण भागाचे महानगरात विलीनीकरण होत असताना तेथील संस्कृती, परंपरा आणि नैसर्गिक साधनसंपत्ती कशी धोक्यात येत आहे, हे संवेदनशीलतेने मांडतो.
लेखकाविषयी -
डॉ. नागनाथ लालुजीराव कोत्तापल्ले (जन्म: १९४८, खेड, जि. नांदेड) हे मराठी साहित्यातील एक महत्त्वाचे नाव आहेत.
* शिक्षण आणि पुरस्कार: पुणे विद्यापीठातून मराठीत सर्वोत्कृष्ट ठरले. मराठवाडा विद्यापीठातून १९७१ मध्ये कुलपतीचे सुवर्णपदक आणि विठ्ठल मायदेव पारितोषिक मिळवले.
* पदे: पुणे विद्यापीठाचे माजी मराठी विभाग प्रमुख, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर मराठवाडा विद्यापीठाचे माजी कुलगुरू.
* योगदान: युवा साहित्य चळवळीला दिशा देणारे विचारवंत, ग्रामीण कथालेखक, कादंबरीकार, कवी आणि समीक्षक.
* अध्यक्षपद: चिपळूण येथील ८६ व्या अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलनाचे अध्यक्ष.
* प्रस्तुत उतारा: हा उतारा त्यांच्या 'उद्याच्या सुंदर दिवसासाठी' या लेखातून घेतला आहे.
महत्त्वाचे मुद्दे (Important Notes)
* शहरीकरणाचा प्रारंभ: शासनाच्या अध्यादेशामुळे बोरगाव महानगराच्या अखत्यारीत आले, ज्यामुळे नोकरदारांना फायदे झाले आणि महानगराचे उत्पन्न वाढले.
* बोरगावचा बदल: सिटी बसची सुविधा, डांबरी रस्त्यांचे बांधकाम यामुळे बोरगावकरांना शहरात जाणे सोपे झाले. यामुळे गावात आनंद पसरला.
* सांस्कृतिक बदल: मनोरंजनासाठी पूर्वी भजने, कीर्तने यांमध्ये रमणारे लोक आता सिनेमा थिएटर्समध्ये जाऊ लागले. ग्रामीण परंपरा मागे पडू लागल्या.
* व्यवसायिक संधी: पांडोबा जाधवने बोरगावजवळ 'काश्मीर' नावाचे हॉटेल सुरू केले, जे खूप प्रसिद्ध झाले. त्याने ग्रामीण वातावरणाचा अनुभव देणारा 'सुभोजनम्' नावाचा हॉलही बांधला, जो शहरांतील लोकांना आकर्षित करू लागला.
* जमिनीचे व्यवहार: सुखलाल शेठने जमीन खरेदी-विक्रीचा व्यवसाय सुरू केला आणि बोरगावची सुपीक जमीन विकत घेण्यास सुरुवात केली. त्याला औद्योगिक परिसराच्या निर्मितीची माहिती होती, ज्यामुळे जमिनींना जास्त भाव मिळणार होता.
* शेतकऱ्यांची फसवणूक: शेतकऱ्यांनी पाहिले नसतील इतके पैसे त्यांना मिळू लागले, पण त्या पैशांचे नियोजन कसे करावे हे त्यांना माहीत नव्हते. त्यांचे परंपरागत मातीचे घरे जाऊन सिमेंट-काँक्रीटची घरे येऊ लागली.
* विठ्ठलरावांची कथा: विठ्ठलरावाने आपली पिढीजात शेती विकली, ज्यामुळे तो भूमिहीन झाला.
* आईचा आक्रोश: विठ्ठलरावांच्या नव्वद वर्षांच्या आईने सुपीक शेतजमीन विकल्याबद्दल तीव्र आक्षेप घेतला. तिने 'श्रेष्ठ अर्थशास्त्र' मांडले की घरे बांधण्यासाठी नापीक जमिनीचा वापर करावा, सुपीक जमीन वाया घालवू नये. पण तिचे बोलणे कोणालाच ऐकू आले नाही.
* ग्रामीण जीवनाचा ऱ्हास: महानगराच्या प्रभावामुळे बोरगावची अस्मिता, संस्कृती आणि सुपीक जमीन हळूहळू नष्ट होत होती.
खालील प्रश्नांची उत्तरे
१) औद्योगिकीकरण व शहरीकरणामुळे बोरगावच्या ग्रामीण जनजीवनावर झालेला परिणाम लिहा.
औद्योगिकीकरण व शहरीकरणामुळे बोरगावच्या ग्रामीण जनजीवनावर अनेक परिणाम झाले:
* सकारात्मक बदल: सिटी बसची सोय झाली, कच्च्या रस्त्याऐवजी डांबरी रस्ते बनले, ज्यामुळे शहरात ये-जा करणे सोपे झाले. शाळा-कॉलेजच्या विद्यार्थ्यांना मोठा फायदा झाला. नोकरदार वर्गाला वाढीव घरभाडे भत्ता आणि इतर सोयी-सवलती मिळाल्या. गावात पैसा खुळखुळू लागला.
* सांस्कृतिक ऱ्हास: पूर्वी भजने, कीर्तनांमध्ये रमणारे लोक सिनेमा थिएटरमध्ये जाऊ लागले. गावातील परंपरागत मनोरंजन कमी झाले.
* आधुनिक जीवनशैलीचा प्रभाव: शहरांतील विविध प्रकारची विष पेरणारे लोक गावात येऊ लागले, ज्यामुळे ग्रामीण साधेपणा कमी झाला आणि चैनीची वृत्ती वाढली.
* आर्थिक अस्थिरता: शेतकऱ्यांना मिळालेल्या पैशाचे नियोजन कसे करावे हे माहीत नसल्याने तो पैसा वाया जाण्याची भीती होती.
* भूमिहीनता: शेती विकल्यामुळे अनेक शेतकरी भूमिहीन झाले, ज्यामुळे त्यांची परंपरागत उपजीविका धोक्यात आली.
* नैसर्गिक साधनसंपत्तीचा ऱ्हास: सुपीक शेतजमिनीवर बंगले आणि औद्योगिक परिसर उभारले गेल्याने शेतीचे मोठ्या प्रमाणावर नुकसान झाले.
२) सदरील लेखातून ग्रामीण जीवनाचा ऱ्हास कोणकोणत्या कारणांनी होत आहे ते सविस्तर लिहा.
सदरील लेखातून ग्रामीण जीवनाचा ऱ्हास खालील प्रमुख कारणांमुळे होत आहे:
* महानगराचे विलीनीकरण: शासनाच्या अध्यादेशामुळे बोरगाव महानगराचा भाग बनले. यामुळे गावाचे स्वतंत्र अस्तित्व हळूहळू नष्ट होऊ लागले.
* भौतिक सोयीसुविधांचा अतिरेक: सिटी बस, डांबरी रस्ते यांसारख्या सोयींमुळे शहराशी संपर्क वाढला, पण त्यामुळे ग्रामीण संस्कृती आणि साधेपणावर परिणाम झाला.
* पारंपरिक मनोरंजनाचा लोप: भजने, कीर्तने यांसारख्या पारंपरिक मनोरंजनाच्या साधनांची जागा सिनेमा, हॉटेल यांसारख्या शहरी मनोरंजनांनी घेतली.
* व्यावसायिक संधींची निर्मिती आणि गैरवापर: पांडोबा जाधवसारख्या व्यावसायिकांनी हॉटेल उभारली, ज्यामुळे शहरी लोकांचा गावात वावर वाढला. सुखलाल शेठसारख्या लोकांनी जमिनीचे भाव वाढवून शेतकऱ्यांची फसवणूक केली आणि त्यांना भूमिहीन केले.
* सुपीक जमिनीचा गैरवापर: उद्योगांसाठी आणि बंगल्यांसाठी सुपीक शेतजमिनीची विक्री केली गेली, ज्यामुळे शेती व्यवसाय धोक्यात आला. विठ्ठलरावाच्या आईने सांगितल्याप्रमाणे, नापीक जमिनीवर घरे न बांधता सुपीक जमीन वाया घालवली गेली.
* पैशाचे अज्ञान आणि गैरव्यवस्थापन: शेतकऱ्यांना मोठ्या प्रमाणात पैसा मिळाल्यावर त्याचे योग्य नियोजन कसे करावे हे माहीत नव्हते, त्यामुळे तो पैसा चुकीच्या कामांमध्ये किंवा चैनीमध्ये खर्च होण्याची शक्यता वाढली.
* शहरी लोकांचा वाढता प्रभाव: शहरांतील वेगवेगळ्या प्रकारचे विष पेरणारे लोक गावात नियमित येऊ लागले, ज्यामुळे ग्रामीण साधेपणा आणि मूल्यांवर नकारात्मक परिणाम झाला.
३) विठ्ठलरावांच्या आईने सांगितलेले श्रेष्ठ अर्थशास्त्र कोणते ?
विठ्ठलरावांच्या नव्वद वर्षांच्या आईने सांगितलेले श्रेष्ठ अर्थशास्त्र हे पर्यावरणाशी सुसंगत आणि दूरदृष्टीचे होते. तिचे म्हणणे असे होते की, घरे बांधायचीच असतील तर ती नापीक किंवा खडकाळ जमिनीवर बांधावीत आणि सुपीक शेतजमिनीचा वापर केवळ शेतीसाठीच करावा. तिच्या मते, बोरगावची जमीन इतकी सुपीक होती की ५० फुटांपर्यंत नुसती काळी माती होती आणि पाया घालण्याची गरजही नव्हती. इतकी चांगली जमीन घरांसाठी वाया घालवणे म्हणजे भविष्यातील अन्नसुरक्षा धोक्यात आणणे होय. तिने असा युक्तिवाद केला की, जर आपण सुपीक जमीन हळूहळू गमावून बसलो, तर उद्या अशी जमीन कुठून मिळणार? हेच तिच्या मते खऱ्या अर्थाने दूरगामी आणि टिकाऊ अर्थशास्त्र होते, जे संधीसाधू लोकांना मान्य नव्हते.
४) पांडोबा जाधवांनी केलेली प्रगती.
पांडोबा जाधवांनी केलेली प्रगती ही त्यांच्या बुद्धिमत्तेचे आणि व्यावसायिक दूरदृष्टीचे उत्तम उदाहरण आहे.
* हॉटेल 'काश्मीर'ची स्थापना: त्याने बोरगावचा रस्ता महामार्गाला जिथे मिळतो, तिथे एक झोपडीवजा हॉटेल उभे केले.
* विस्तार आणि आकर्षण: हे हॉटेल इतके प्रसिद्ध झाले की महामार्गावरून येणारे-जाणारे प्रवासी आणि महानगरातील श्रीमंत लोक रात्रीच्या वेळी तिथे येऊ लागले. पाहता पाहता ते हॉटेल चार एकराच्या परिसरात पसरले.
* बगीचा आणि 'हट्स'ची निर्मिती: त्याने त्या चार एकरात मोठा बगीचा लावला, ज्यामुळे लोकांना 'काश्मीरमध्ये गेल्यासारखे' वाटू लागले. चार-पाच लोक एकत्र बसून जेवू शकतील अशा 'हट्स' (लहान झोपड्या) उभारल्या, ज्यात सर्व सुखसोयी उपलब्ध होत्या.
* 'सुभोजनम्' हॉलची संकल्पना: त्याने केवळ महानगरातील ग्राहकांसाठी एक 'सुभोजनम्' नावाचा हॉल बांधला, जो एखाद्या खेड्यातील घरासारखा दिसायचा (मातीने लिंपलेल्या भिंती, खेड्यातील चित्रांसारखी चित्रे, शेणाने सारवलेली फरशी). या हॉलने शहरी लोकांना ग्रामीण जीवनाचा अनुभव दिला आणि तोही तुडुंब भरू लागला.
* बोरगावात व्यवसायाची योजना: तो केवळ हॉटेलपर्यंत थांबला नाही, तर बोरगावातही इतर उद्योग-व्यवसाय करायचा विचार करत होता.
पांडोबा जाधवांनी शहरी ग्राहकांच्या गरजा आणि आवडीनिवडी ओळखून त्यानुसार व्यवसाय वाढवला, ज्यामुळे त्यांची मोठी आर्थिक प्रगती झाली.
कर्नाटक इयत्ता १२ वीच्या विद्यार्थ्यांसाठी महत्त्वाचे सराव प्रश्न आणि उत्तरे -
१. 'बदलते बोरगाव' या पाठातून ग्रामीण संस्कृतीवर शहरीकरणाचा कसा परिणाम होतो, हे स्पष्ट करा.
२. विठ्ठलरावांच्या आईचा आक्रोश कोणत्या गोष्टीचे प्रतीक होता? तो कशाप्रकारे 'न ऐकू येणारा' होता?
३. बोरगावच्या बदलामध्ये सुखलाल शेठची भूमिका काय होती? त्याचे उद्दिष्ट काय होते?
४. 'बोरगाव हळूहळू महानगरात विलीन होत होतं' या वाक्याचा अर्थ तुमच्या शब्दांत स्पष्ट करा.
५. 'उद्याच्या सुंदर दिवसांसाठी' या शीर्षकाचा संबंध पाठातील आशयाशी कसा लागतो?
६. 'बदलते बोरगाव' या पाठातून कोणता सामाजिक संदेश मिळतो?
महत्त्वाच्या प्रश्नांची उत्तरे
१. 'बदलते बोरगाव' या पाठातून ग्रामीण संस्कृतीवर शहरीकरणाचा कसा परिणाम होतो, हे स्पष्ट करा.
'बदलते बोरगाव' या पाठातून ग्रामीण संस्कृतीवर शहरीकरणाचा संमिश्र, पण बहुतांशी नकारात्मक परिणाम स्पष्ट होतो. सुरुवातीला सिटी बस आणि डांबरी रस्त्यांमुळे गावातील लोकांना आनंद होतो, कारण शहरात जाणे सोपे होते. मात्र, हळूहळू याचा परिणाम ग्रामीण जीवनशैलीवर होतो. भजने-कीर्तने सोडून लोक सिनेमा थिएटर्समध्ये जाऊ लागतात, ज्यामुळे पारंपरिक मनोरंजनाचे स्रोत लोप पावतात. शहरातील चैनीची वृत्ती गावात शिरते. शेतकरी मोठ्या रकमेमुळे हुरळून जातात आणि पैशाचे योग्य नियोजन न करता तो खर्च करू लागतात. सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे, सुपीक शेतजमिनीवर बंगले आणि औद्योगिक वसाहती उभारल्या जातात, ज्यामुळे शेती आणि नैसर्गिक साधनसंपत्तीचा ऱ्हास होतो. अशा प्रकारे, शहरीकरणामुळे ग्रामीण जीवनशैली, परंपरा आणि नैसर्गिक ठेवा धोक्यात येतो.
२. विठ्ठलरावांच्या आईचा आक्रोश कोणत्या गोष्टीचे प्रतीक होता? तो कशाप्रकारे 'न ऐकू येणारा' होता?
विठ्ठलरावांच्या आईचा आक्रोश हा परंपरागत ग्रामीण मूल्यांचा, निसर्गाशी असलेल्या अतूट नात्याचा आणि सुपीक जमिनीच्या महत्त्वाला समजून घेण्याची अपरिहार्यता यांचा प्रतीक होता. तिचे बोलणे केवळ तिच्या मुलासाठी नव्हते, तर ते एका पिढीच्या वेदना, बदल स्वीकारताना येणारी हतबलता आणि विकासाच्या नावाखाली होणाऱ्या विध्वंसावर व्यक्त केलेला खेद होता.
हा आक्रोश 'न ऐकू येणारा' होता कारण:
* आधुनिक विचारसरणीचा पगडा: विठ्ठलराव आणि इतर संधीसाधू लोकांना तिचे 'श्रेष्ठ अर्थशास्त्र' कळले नाही, कारण ते केवळ तात्पुरत्या आर्थिक लाभाच्या मागे धावत होते.
* संवेदनहीनता: पैशाच्या हव्यासापोटी त्यांची संवेदनशीलता संपली होती. त्यांना मातीच्या नात्याची, तिच्या सुपीकतेची आणि तिच्या भविष्यातील महत्त्वाचं भान राहिलं नव्हतं.
* प्रवाहासोबत वाहत जाणे: महानगरात विलीन होण्याच्या प्रवाहात कोणीही थांबून त्या म्हाताऱ्या आईच्या विचारांकडे लक्ष देण्यास तयार नव्हते. तिचा आवाज गर्दीत आणि स्वार्थाच्या कोलाहलात हरवून गेला.
३. बोरगावच्या बदलामध्ये सुखलाल शेठची भूमिका काय होती? त्याचे उद्दिष्ट काय होते?
बोरगावच्या बदलामध्ये सुखलाल शेठची भूमिका अत्यंत महत्त्वाची आणि स्वार्थी होती. तो महानगरातील एक मोठा व्यावसायिक होता, ज्याच्या घराण्याचे ब्रीदच पैसा कमावणे होते. त्याचे मुख्य उद्दिष्ट बोरगावच्या आसपासची सुपीक शेतजमीन कवडीमोल भावाने विकत घेऊन तिचे प्लॉट पाडून अधिक नफ्यात विकणे हे होते. त्याला शासनाच्या महामार्गाच्या दुसऱ्या बाजूला मोठा औद्योगिक परिसर उभारण्याच्या निर्णयाची माहिती होती, ज्यामुळे बोरगावची जमीन खूप मौल्यवान ठरणार होती. त्याने शेतकऱ्यांना जास्त भाव देण्याचे आमिष दाखवून त्यांची जमिनी विकत घेतल्या आणि त्यांचे ले-आउट मंजूर करून घेण्याच्या तयारीला लागला. थोडक्यात, तो बोरगावच्या नैसर्गिक साधनसंपत्तीचा व्यावसायिक फायदा उठवण्यासाठी सक्रिय होता आणि या बदलाच्या प्रक्रियेतील एक महत्त्वाचा दुवा होता.
४. 'बोरगाव हळूहळू महानगरात विलीन होत होतं' या वाक्याचा अर्थ तुमच्या शब्दांत स्पष्ट करा.
'बोरगाव हळूहळू महानगरात विलीन होत होतं' या वाक्याचा अर्थ केवळ भौगोलिक सीमांचे विलीनीकरण नसून, त्यापेक्षाही अधिक खोलवरचे सामाजिक, सांस्कृतिक आणि आर्थिक बदल आहेत. याचा अर्थ असा की:
* भौगोलिक विस्तार: महानगराच्या वाढीमुळे बोरगाव आणि आसपासची गावे महानगराचाच भाग बनत होती.
* सेवा आणि सुविधांचे एकत्रीकरण: शहराच्या सिटी बसेस गावात येऊ लागल्या, रस्ते डांबरी झाले, ज्यामुळे गावातील लोकांना शहराच्या सोयी-सुविधांचा अनुभव येऊ लागला.
* सांस्कृतिक परिवर्तन: गावातील लोकांची जीवनशैली बदलू लागली. पारंपरिक भजने-कीर्तनाऐवजी सिनेमा आणि इतर शहरी मनोरंजनाचे प्रकार स्वीकारले जाऊ लागले. लोकांमध्ये आत्मविश्वास वाढला आणि चैनीची वृत्ती आली.
* आर्थिक बदल: शेती हे मुख्य व्यवसाय राहिले नाही. जमिनीची खरेदी-विक्री वाढली, व्यावसायिक संधी निर्माण झाल्या, आणि गावातील पैसा केवळ भौतिक स्वरूपातच दिसू लागला, त्याचे योग्य नियोजन राहिले नाही.
* अस्मितेचा लोप: बोरगावची स्वतःची अशी ग्रामीण ओळख, तिची साधेपणा आणि निसर्गाशी असलेले नाते हळूहळू महानगराच्या झगमगाटात आणि व्यावसायिक वृत्तीत हरवत होते. थोडक्यात, बोरगाव केवळ महानगराच्या नकाशावरच नव्हे, तर त्याच्या विचारांमध्ये आणि अस्तित्वातही महानगराचा भाग बनत होते.
५. 'उद्याच्या सुंदर दिवसांसाठी' या शीर्षकाचा संबंध पाठातील आशयाशी कसा लागतो?
'उद्याच्या सुंदर दिवसांसाठी' हे शीर्षक पाठातील आशयाशी विसंगत आणि काही प्रमाणात उपरोधिक वाटते. पाठात बोरगावचे महानगरात विलीनीकरण होत असताना होणारे नकारात्मक परिणाम, सुपीक जमिनीचा ऱ्हास, पारंपरिक मूल्यांचा लोप आणि शेतकऱ्यांची भूमिहीनता दाखवली आहे. हे बदल खऱ्या अर्थाने 'सुंदर दिवसां'कडे घेऊन जात नाहीत, तर भविष्यातील पर्यावरणीय आणि सामाजिक समस्यांची नांदी आहेत. विठ्ठलरावांच्या आईचा आक्रोश 'श्रेष्ठ अर्थशास्त्र' मांडतो, जो खऱ्या अर्थाने उद्याच्या सुंदर दिवसांसाठी आवश्यक आहे – म्हणजे सुपीक जमिनीचे जतन करणे. पण तिचे बोलणे ऐकले जात नाही. त्यामुळे, हे शीर्षक लोकांना विकासाच्या नावाखाली पर्यावरणाचा आणि संस्कृतीचा विनाश करून आपण 'सुंदर उद्या' गमावत आहोत, याची जाणीव करून देते. हे शीर्षक एका अपेक्षित उज्ज्वल भविष्याऐवजी, भौतिक विकासाच्या मोहात हरवलेल्या मानवी मूल्यांवर आणि नैसर्गिक साधनसंपत्तीच्या ऱ्हासावर बोट ठेवते.
६. 'बदलते बोरगाव' या पाठातून कोणता सामाजिक संदेश मिळतो?
'बदलते बोरगाव' या पाठातून अनेक महत्त्वाचे सामाजिक संदेश मिळतात:
* असंतुलित विकास: विकासाच्या नावाखाली होणारे शहरीकरण आणि औद्योगिकीकरण हे जर ग्रामीण संस्कृती, नैसर्गिक साधनसंपत्ती आणि पारंपरिक मूल्यांचा बळी घेत असेल, तर तो विकास असंतुलित आणि विघातक असतो.
* पर्यावरणाचे महत्त्व: सुपीक शेतजमिनीचे महत्त्व अनमोल आहे. केवळ तात्पुरत्या आर्थिक लाभासाठी तिची विक्री करणे हे भविष्यातील अन्नसुरक्षेसाठी धोकादायक आहे. घरांसाठी नापीक जमिनीचा वापर करावा, हा विठ्ठलरावांच्या आईचा संदेश पर्यावरणाचे संरक्षण करण्यावर भर देतो.
* ग्रामीण अस्मितेचे जतन: भौतिक प्रगती साधताना ग्रामीण भागाची स्वतःची अशी ओळख, तिची साधेपणा आणि परंपरा जपणे महत्त्वाचे आहे. शहरीकरणाच्या प्रभावाखाली ग्रामीण जीवनशैलीचा लोप होऊ नये.
* शिक्षण आणि नियोजन: शेतकऱ्यांनी मिळालेल्या पैशाचे योग्य नियोजन कसे करावे, याचे शिक्षण असणे आवश्यक आहे. अन्यथा, तो पैसा चैनीमध्ये खर्च होऊन आर्थिक अस्थिरता येऊ शकते.
* दूरदृष्टीचा अभाव: तात्पुरत्या फायद्यासाठी दीर्घकालीन परिणामांचा विचार न करणे हे समाजासाठी घातक ठरू शकते.
Please Send to others
टिप्पणी पोस्ट करा