गुरुपौर्णिमा:संपूर्ण माहिती

गुरुपौर्णिमा: ज्ञान आणि कृतज्ञतेचा उत्सव

आषाढ महिन्यातील पौर्णिमा तिथीला गुरुपौर्णिमा किंवा व्यासपौर्णिमा म्हणून साजरी केली जाते. या विशेष दिवशी गुरुंचे पूजन करण्याची आणि त्यांच्याप्रती आदर व्यक्त करण्याची एक प्राचीन परंपरा आहे.

भारतीय संस्कृतीच्या विकासात आणि संरक्षणात महर्षी व्यास यांचे योगदान अतुलनीय आहे. त्यांनीच आपल्या संस्कृतीचे मूळ विचार आणि पुढील पिढ्यांसाठी त्याचे संवर्धन केले. व्यासांनी वेदांचे शास्त्रशुद्ध विभाजन आणि संपादन केले. पूर्वी एकच असलेला वेद त्यांनी चार भागांमध्ये वर्गीकृत केला. याशिवाय, त्यांनी 'महाभारत' या अलौकिक ग्रंथाची निर्मिती केली. महाभारत हा केवळ एक ग्रंथ नसून, तो धर्मशास्त्र, नीतिशास्त्र, व्यवहारशास्त्र आणि मानसशास्त्र यांचा संगम आहे.

महाभारणाची रचना करणारे व्यास या कथेतील घटनांशी अत्यंत जवळून जोडलेले होते. देवी सत्यवती यांना त्यांच्या कौमार्यावस्थेत झालेले पुत्र म्हणजेच व्यास. पुढे सत्यवती हस्तिनापूरची राणी झाल्यावर त्यांना दोन पुत्र झाले, परंतु दुर्दैवाने ते दोघेही निपुत्रिक वारले. राज्याला वारस उरला नाही, तेव्हा राणी सत्यवती अत्यंत व्यथित झाल्या. त्यांच्या मनातील तळमळीतून एक अनोखी कल्पना सुचली. ती कल्पना त्या काळातील सामाजिक समजुतींना आणि चालीरीतींना धरून होती. त्यांनी आपला पूर्वपुत्र व्यास यांना विनंती केली की, नियोग पद्धतीचा अवलंब करून आपल्या सुनांच्या ठिकाणी संतती निर्माण करावी आणि वंशाला पुढे न्यावे. व्यासांना सुरुवातीला हे मान्य नव्हते. त्यांनी आपल्या मातेला या विचारापासून परावृत्त करण्याचे खूप प्रयत्न केले, परंतु सत्यवतीच्या अतीव आग्रहापुढे त्यांना नमते घ्यावे लागले. त्यांच्या मनाविरुद्ध त्यांनी सत्यवतीच्या दोन्ही सुनांना दोन पुत्र दिले. पहिला धृतराष्ट्र आणि दुसरा पांडू. धृतराष्ट्राची संतती म्हणजेच कौरव आणि पांडूची संतती म्हणजे पांडव. याच कौरव-पांडवांचे युद्ध हे महाभारताचे मुख्य कथानक आहे.

व्यासांचे कौरव आणि पांडव या दोघांशीही रक्ताचे आणि नात्याचे घनिष्ट संबंध होते. हे युद्ध टाळण्यासाठी व्यासांनी खूप प्रयत्न केले, परंतु त्यांना यश आले नाही आणि युद्ध झाले. या युद्धामुळे व्यासांची मनःस्थिती किती क्लेशदायक आणि उद्ध्वस्त झाली असेल याची कल्पना करता येते. युद्धात कोणीही हरले तरी तो व्यासांचाच आप्तस्वकीय असणार होता, आणि रणभूमीवर कोणाचेही रक्त सांडले तरी ते व्यासांचेच रक्त असणार होते.

भगवद्गीतेच्या सुरुवातीला अर्जुनाच्या मनात जी विषादाची भावना प्रकट होते, ती प्रत्यक्षात व्यासांचीच आंतरिक वेदना आहे असे मानले जाते. गीतेतील उपदेश हा जणू व्यासांनी स्वतःच्या मनालाच केलेला उपदेश होता.

व्यासदेव सांगतात की, त्यांनी महाभारत लिहिले आणि धर्माने वागल्यानेच सर्वांचे कल्याण होते असे स्पष्ट केले, तरीही त्यांचे म्हणणे कोणी ऐकत नाही, अशी वैफल्याची भावना त्यांना व्यक्त करावी लागली. तरीही, भारतीय धार्मिक आणि सांस्कृतिक परंपरा व्यासांना सर्वोच्च स्थानी सन्मानाने बसवते.

संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की, "भारतात जे नाही ते जगात कुठेही नाही, म्हणूनच म्हणतात की, 'व्यासोच्छिष्टं जगत्रयम्' (जगातील सर्व ज्ञान व्यासांनी उष्टे केले आहे, म्हणजे त्यांच्या ज्ञानाने सर्व जग व्यापले आहे)." याचा अर्थ असा की, व्यासांनी जगातील सर्व गोष्टींचा अनुभव घेतला आहे आणि त्यांना आत्मसात केले आहे.

गुरुपौर्णिमा केवळ आपल्याला ज्ञान देणाऱ्या मानवरूपी गुरुंना पूजण्याचा दिवस नाही, तर ज्या ज्या घटकांपासून आपण ज्ञान मिळवतो, जसे की ग्रंथ, पुस्तके, वृक्ष आणि संपूर्ण निसर्ग, त्या सर्वांबद्दल कृतज्ञता व्यक्त करण्याचा हा दिवस असावा, ही धारणा मनात बाळगणे निश्चितच योग्य ठरेल.