कर्नाटक राज्य अभ्यासक्रम
इयत्ता - दहावी
विषय - मराठी
भाग- 1
नमूना प्रश्नोत्तरे
पाठ-2: वसईचा वेढा
मध्यवर्ती कल्पना :
हा पाठ मराठा साम्राज्याच्या इतिहासातील 'वसईच्या वेढ्या'ची शौर्यगाथा सांगतो. चिमाजी आप्पांच्या नेतृत्वाखाली मराठ्यांनी पोर्तुगीजांच्या ताब्यात असलेला वसईचा अभेद्य किल्ला कसा जिंकला, हे यातून स्पष्ट होते. मराठ्यांचा दृढनिश्चय, गुप्तहेर कौशल्य, आणि युद्धनीतीचा वापर करून त्यांनी मिळवलेला हा विजय त्यांची लढाऊवृत्ती आणि दूरदृष्टी दर्शवतो.
लेखकाविषयी :
कृष्णाजी विनायक सोहनी (1784-1854) हे 'पेशव्यांची बखर' या एकमेव ग्रंथाचे लेखक आहेत. त्यांनी उत्तर पेशवाईचा काळ जवळून अनुभवला होता आणि तत्कालीन राजकारणात त्यांचा सहभाग होता. त्यांनी पेशवे घराण्याची जीवनगाथा अत्यंत आत्मियतेने आणि समरसतेने लिहिली आहे. 'बखर वाङ्मय' हा ऐतिहासिक साधन म्हणून पूर्णपणे विश्वसनीय नसला तरी, त्यात तत्कालीन घटनांची चित्रदर्शी वर्णने आणि रंजक आख्यायिका असल्याने तो एक वेगळाच नाट्यमय अनुभव देतो. 'वसईचा वेढा' हा पाठ त्यांच्या 'पेशव्यांची बखर' या ग्रंथातून निवडला आहे.
नवीन शब्द आणि त्यांचे अर्थ :-
स्वारी - आक्रमण, चढाई
अंमल - वर्चस्व, अधिकार, ताबा
मुलुख - प्रदेश, भूभाग
फिरंगी - पोर्तुगीज (येथे पोर्तुगीजांसाठी वापरलेला शब्द) |
शह देणे - आक्रमण करणे, आव्हान देणे |
खुष्की - जमिनीवरील मार्ग (जलमार्गाच्या विरुद्ध) |
आरमार - नौदल, जहाजांचा ताफा |
नऊ लाख बांगडी फुटणे (वाक्प्रचार) - युद्धात खूप मोठ्या प्रमाणावर पुरुष मरण पावणे |
हस्तगत होणे - ताब्यात येणे, जिंकले जाणे
भेद - रहस्य, गुप्त माहिती |
मसलत - युक्ती, योजना |
पत्करले - स्वीकारले, अंगावर घेतले |
गुराखी - गुरे राखणारा, गुरे चारणारा |
पावती करावी - परत आणून द्यावी |
पंचकळशे - एका विशिष्ट समाजाचे नाव (येथे सुतारकामाशी संबंधित)
कासारपण - बांगड्या भरण्याचा व्यवसाय |
सुरुंग - स्फोट घडवण्यासाठी जमिनीत तयार केलेला लांब बोगदा |
बुधले - रांजण, मोठे भांडे (येथे दारूचे बुधले म्हणजे दारू भरलेली भांडी)
बत्ती दिली - सुरुंग पेटवला |
बुरुज - किल्ल्याच्या तटबंदीतील बाहेर आलेला भाग |
वर्तमान - बातमी, सद्यस्थिती |
कुमक - सैन्याचे सहाय्य, मदत |
गलिमांशी - शत्रूंशी (येथे फिरंग्यांशी) |
सल्ला - विचारविनिमय, चर्चा |
स्नेह - मैत्री, संबंध |
खटल्यासुद्धा - कुटुंबासहित
तह - करार, समझोता, बोलणी
वस्तभाव - दागदागिने, अलंकार, मालमत्ता
सरंजाम - साहित्य, सामान, लष्करी सामग्री
हवाली करणे - ताब्यात देणे, सुपूर्द करणे
भगवे झेंडे - मराठा साम्राज्याचे प्रतीक असलेले झेंडे |
मुक्काम - वस्ती, निवास |
बालपरवेशी - युद्धात मरण पावलेल्या सैनिकांच्या मुलांच्या संगोपनासाठी दिलेला पगार/जमीन |
नाना परवेशी - युद्धात मरण पावलेल्या संततीहीन सैनिकांच्या पत्नीस तिच्या निर्वाहासाठी दिलेला पगार/जमीन
सरसुभा - सुभेदार म्हणून नेमणे, प्रांतप्रमुख नेमणे |
मजूकर - मजकूर, हकीकत, माहिती |
राऊ - (येथे) बाजीरावासाठी वापरलेले विशेषण, पराक्रमी
प्र.1 खालील प्रश्नांची एका वाक्यात उत्तरे लिहा.
(1) चिमाजी अप्पा कोणत्या स्वारीला निघाले?
उत्तर: चिमाजी अप्पा कोकणपट्टीला स्वारीला निघाले.
(2) वसईवर कोणाचा अंमल होता?
उत्तर: वसईवर फिरंग्यांचा (पोर्तुगीजांचा) अंमल होता.
(3) वसईचा किल्ला कोठे होता?
उत्तर: वसईचा किल्ला समुद्रात होता. (एक अंग खुष्कीला, एक अंग समुद्राला)
(4) वसईचा किल्ला घेण्यासाठी अप्पासाहेबांनी किती वर्षे प्रयत्न केले?
उत्तर: वसईचा किल्ला घेण्यासाठी अप्पासाहेबांनी तीन वर्षे प्रयत्न केले.
(5) खंडोजी माणकरने कोणते कार्य पत्करले?
उत्तर: खंडोजी माणकरने किल्ल्यात गुराखी म्हणून जाण्याचे कार्य पत्करले.
(6) किल्ल्यात सुतारकाम करण्यास कोण गेले?
उत्तर: किल्ल्यात सुतारकाम करण्यास आंजुरकर पंचकळशे सरदार गेले.
(7) फिरंग्याची बायको कशी होती?
उत्तर: फिरंग्याची बायको खूप देखणी व रुपवान होती.
(8) वसईमध्ये किती लाखाचा मुलुख होता?
उत्तर: वसईमध्ये नऊ लाखांचा मुलुख होता.
प्र.2 खालील वाक्यात रिकाम्या जागी योग्य शब्द भरा.
(1) किल्ला समुद्रात एक अंग खुष्की ला.
(2) किल्ल्यातील भेद समजल्याशिवाय किल्ला घेणे अवघड.
(3) भेद आणल्यावर किल्ल्याच्या बुरुजाखाली सुरुंग नेला.
(4) असे बोलून फिरंग्याच्या बायकोस साडी चोळी नेसवून सोडून दिले.
(5) तुम्हास दुसरीकडून कुमक येत नाही.
(6) आम्हाला दिवसांची आठ मुदत द्यावी.
(7) अप्पासाहेब यांनी किल्ल्यात शिरून भगवे झेंडे चढविले.
(8) लढाईतील जखमी लोकांना पालख्या दिल्या.
(9) लढाईत पडलेल्या लोकांची बालपरवेशी चालविली.
(10) चिमाजीअप्पा साताऱ्यास जाऊन शाहू महाराजां ना भेटून आले.
प्र.3 खालील प्रश्नांची दोन ते तीन वाक्यात उत्तरे लिहा.
(1) चिमाजीआप्पांनी कोकणात कोणकोणता मुलूख जिंकला?
उत्तर: चिमाजी अप्पांनी कोकणात तळा, घोसाळा, अवचितगड, बिरवाडी, करनाळा, रेवदंडा, बेलापूर, साष्टी असा मुलूख जिंकून आपला अंमल बसवला.
(2) चिमाजीअप्पांनी कोणता निश्चय केला?
उत्तर: चिमाजी अप्पांनी वसईचा किल्ला कोणत्याही परिस्थितीत जिंकण्याचा मोठा निश्चय केला. त्यांनी सरदारांना सांगितले की, "किल्ला हस्तगत होत नसेल तर मला तोफेच्या तोंडी बांधून माझे डोके तरी किल्ल्यात पाडावे, नाही तर किल्ला घ्यावा."
(3) सर्व सरदारांनी चिमाजीअप्पांना काय सांगितले?
उत्तर: सर्व सरदारांनी चिमाजी अप्पांना सांगितले की, त्यांचा निश्चय योग्य आहे, परंतु किल्ल्यातील भेद समजल्याशिवाय किल्ला घेणे कठीण आहे. यासाठी काहीतरी युक्ती शोधायला हवी.
(4) फिरंग्याची बायको पाहून श्रीमंत काय म्हणाले?
उत्तर: फिरंग्याची बायको खूप देखणी आणि रुपवान पाहून श्रीमंत चिमाजी अप्पा म्हणाले, "ही कशाला धरून आणिली?" असे बोलून त्यांनी तिला साडी चोळी नेसवून सन्मानाने सोडून दिले.
प्र.4 खालील प्रश्नांची तीन ते चार वाक्यात उत्तरे लिहा.
(1) फिरंग्याची बायको नवऱ्याला काय म्हणाली?
उत्तर: फिरंग्याची बायको आपल्या नवऱ्याला म्हणाली की, "तुम्ही त्यांच्याशी (मराठ्यांशी) कशासाठी भांडता? ते पुण्यवान आहेत. मी तेथे गेले असता मला त्यांनी वाकड्या दृष्टीने पाहिले देखील नाही. त्यामुळे त्यांच्याशी लढून यश येईल असे वाटत नाही आणि तुम्हाला दुसरीकडून कुमकही मिळत नाही." तिने नवऱ्याला सल्ला दिला की, शत्रूंशी सल्ला करून, स्नेह ठेवून कुटुंबासहित निघून जावे.
(2) फिरंग्याने तहात काय सांगितले?
उत्तर: फिरंग्याने तहात सांगितले की, त्यांचे पदरी असलेले कारकून आहेत, त्यांचा सांभाळ मराठ्यांनी करावा. तसेच त्यांना (फिरंग्यांना) आठ दिवसांची मुदत द्यावी, जेणेकरून ते आपला सर्व सरंजाम घेऊन जातील आणि किल्ला मराठ्यांच्या हवाली करतील.
(3) लढाईतील जखमी लोकांसाठी व इतरांसाठी श्रीमंतांनी काय केले?
उत्तर: लढाईत जखमी झालेल्या लोकांना श्रीमंतांनी पालख्या दिल्या. काहींना गावे इनाम दिली, तर काहींना जमिनी दिल्या. युद्धात मरण पावलेल्या सैनिकांच्या मुलांच्या संगोपनासाठी 'बालपरवेशी' आणि संतती नसलेल्या पत्नींसाठी 'नानापरवेशी' ची व्यवस्था केली.
प्र.5 खालील प्रश्नांची पाच ते सहा वाक्यात उत्तरे लिहा.
(1) माणकर, आंजूरकर आणि मोरे सरदारांनी काय केले?
उत्तर: किल्ला जिंकण्यासाठी किल्ल्यातील भेद जाणून घेणे आवश्यक होते. यासाठी खंडोजी माणकर यांनी गुराखी बनून रोज किल्ल्यात जाऊन गुरे राखण्याची आणि परत आणण्याची चाकरी पत्करली. आंजुरकर पंचकळशे सुतार सरदार यांनी किल्ल्यात जाऊन सुतारकाम करण्याचे आणि लोकांच्या घरी काम करण्याचे काम पत्करले. दुल्लबाजी मोरे सरदार यांनी कासारपण (बांगड्या भरण्याचा व्यवसाय) पत्करून रोज किल्ल्यातील बायकांना बांगड्या भरण्याचे काम केले. अशा प्रकारे या तिघांनी किल्ल्यातील गुप्त माहिती (भेद) जमा केली.
(2) लढाईत जखमी झालेल्यांची काळजी कशी घेतली जाई?
उत्तर: वसईचा वेढा जिंकल्यानंतर श्रीमंत चिमाजी अप्पांनी लढाईत जखमी झालेल्या आणि मरण पावलेल्या लोकांची खूप काळजी घेतली. जखमींना योग्य उपचार मिळावेत यासाठी काहींना पालख्या दिल्या, तर काहींना त्यांच्या शौर्याबद्दल गावे इनाम दिली. मरण पावलेल्या सैनिकांच्या मुलांसाठी 'बालपरवेशी' (पगार/जमीन) आणि संततीहीन पत्नींसाठी त्यांच्या निर्वाहापुरता 'नानापरवेशी' (पगार/जमीन) देऊन त्यांची व्यवस्था लावली. यातून सैनिकांप्रती त्यांची संवेदनशीलता दिसते.
(3) फिरंग्याने श्रीमंतांकडे कोणता तह केला?
उत्तर: मराठ्यांच्या सततच्या हल्ल्यांमुळे आणि कुठूनही कुमक मिळत नसल्याने फिरंग्यांनी श्रीमंतांकडे तहाची मागणी केली. त्यांनी सांगितले की, "आमच्या पदरी असलेले कारकून (नोकर) यांचा सांभाळ मराठ्यांनी करावा." तसेच, त्यांना (फिरंग्यांना) आठ दिवसांची मुदत द्यावी, जेणेकरून ते आपले सर्व सामान, वस्तू आणि कुटुंबासहित जहाजात भरून येथून निघून जातील आणि वसईचा किल्ला मराठ्यांच्या हवाली करतील. अप्पासाहेबांनी ही अट मान्य केली आणि कारकुनांना दरवर्षी 36 रुपये आणि पंधरा मण भात देण्याचे, तसेच त्यांच्याकडून कोणतीही बिगार न घेण्याचे आश्वासन दिले.
प्र.6 संदर्भासह स्पष्टीकरण करा.
(1) "मजला तोफेच्या तोंडी बांधून माझे डोके तरी किल्ल्यात पाडावे."
संदर्भ: सदर वाक्य वसईचा वेढा या पाठातील असून पाठाचे लेखक कृष्णाजी विनायक सोहनी हे आहेत.हे वाक्य चिमाजी अप्पांनी वसईचा किल्ला दीर्घकाळ ताब्यात येत नसल्याने निराश होऊन आपल्या सरदारांना उद्देशून उच्चारले होते.
स्पष्टीकरण: चिमाजी अप्पांचा वसईचा किल्ला जिंकण्याचा निश्चय खूप मोठा होता. तीन वर्षे अथक प्रयत्न करूनही किल्ला हस्तगत होत नव्हता, अनेक मनुष्यहानी झाली होती. या परिस्थितीत, त्यांनी आपल्या दृढनिश्चयाचे आणि लढाऊवृत्तीचे प्रदर्शन करण्यासाठी हे उद्गार काढले. याचा अर्थ असा की, जर किल्ला जिंकणे शक्य नसेल, तर किमान माझे मस्तक तरी तोफेच्या गोळ्याप्रमाणे किल्ल्यात जाऊन पडावे, पण किल्ला जिंकल्याशिवाय माघार घ्यायची नाही. हा त्यांचा पराकोटीचा निश्चय दर्शवतो.
(2) "तुम्ही त्यांशी कशासाठी भांडतां ? तो पुण्यवान आहे."
संदर्भ: सदर वाक्य वसईचा वेढा या पाठातील असून पाठाचे लेखक कृष्णाजी विनायक सोहनी हे आहेत.हे वाक्य फिरंग्याच्या बायकोने आपल्या नवऱ्याला उद्देशून म्हटले होते, जेव्हा तिला मराठ्यांच्या ताब्यातून सन्मानाने सोडून देण्यात आले होते.
स्पष्टीकरण: मराठ्यांनी फिरंग्याची बायको जहाजातून पकडली होती. ती खूप सुंदर असूनही, चिमाजी अप्पांनी तिला कोणत्याही वाईट दृष्टीने न पाहता, सन्मानाने साडी-चोळी देऊन सोडून दिले. हा मराठ्यांचा उदात्तपणा पाहून ती प्रभावित झाली. तिने आपल्या नवऱ्याला सांगितले की, ज्या व्यक्तीमध्ये एवढी महानता आहे, त्याच्याशी युद्ध करून यश मिळणे शक्य नाही. यामुळे फिरंग्यांच्या सैन्याचे मनोधैर्य खचले आणि त्यांनी तहाचा विचार केला.
(3) "आमचे पदरी कारकून आहेत त्यांचा सांभाळ आपण करावा."
संदर्भ : सदर वाक्य वसईचा वेढा या पाठातील असून पाठाचे लेखक कृष्णाजी विनायक सोहनी हे आहेत. हे वाक्य चिमाजी अप्पांनी आपल्या सरदारांना उद्देशून म्हटले आहे.
स्पष्टीकरण: वसईचा किल्ला मराठ्यांना देण्यापूर्वी फिरंग्यांनी आपल्या पदरी असलेल्या कारकुनांच्या (नोकर-चाकरांच्या) भविष्याची चिंता व्यक्त केली. त्यांना भीती होती की मराठे सत्ता ताब्यात घेतल्यावर या कारकुनांवर अन्याय करतील किंवा त्यांना त्रास देतील. त्यामुळे, त्यांनी तहात स्पष्ट अट घातली की, मराठ्यांनी त्या कारकुनांचा सांभाळ करावा आणि त्यांच्या निर्वाहाची सोय करावी. चिमाजी अप्पांनी ही अट मान्य करून मराठा साम्राज्याची सहिष्णुता आणि उदारता दाखवली.
प्र.7 खालील प्रश्नांची सात ते आठ वाक्यात उत्तरे लिहा.
(1) वसईचा किल्ला घेण्यासाठी चिमाजीअप्पांनी कोणकोणते प्रयत्न केले?
उत्तर: चिमाजी अप्पांनी वसईचा किल्ला जिंकण्यासाठी अनेक महत्त्वपूर्ण प्रयत्न केले. सर्वप्रथम, त्यांनी कोकणपट्टीतील अनेक किल्ले आणि मुलूख जिंकून आपला अंमल प्रस्थापित केला. वसईचा किल्ला समुद्रात असल्याने आणि एक बाजू खुष्कीला असल्याने त्यांनी जहाजे तयार करून आरमार जमवले आणि समुद्रातूनही लढाईचा उद्योग केला. तीन वर्षे किल्ला भांडला तरी तो हस्तगत होत नसल्याने त्यांनी मोठा निश्चय केला की, किल्ला जिंकल्याशिवाय माघार घ्यायची नाही. भेद जाणून घेण्यासाठी त्यांनी खंडोजी माणकर यांना गुराखी, आंजुरकर पंचकळशे यांना सुतार आणि दुल्लबाजी मोरे यांना कासार बनवून किल्ल्यात पाठवले, जेणेकरून किल्ल्यातील गुप्त माहिती मिळेल. भेद मिळाल्यावर त्यांनी सुरुंग खणून बुरुज पाडण्याचा प्रयत्न केला. त्यांच्या या अथक प्रयत्नांमुळे आणि दृढनिश्चयामुळेच अखेर फिरंग्यांना तह करून किल्ला मराठ्यांच्या हवाली करावा लागला.
(2) वसईच्या किल्ल्यातील भेद जाणून घेण्यासाठी कोणीकोणी कसे प्रयत्न केले?
उत्तर: वसईचा किल्ला जिंकण्यासाठी भेद (गुप्त माहिती) मिळवणे अत्यंत महत्त्वाचे होते. यासाठी चिमाजी अप्पांनी तीन सरदारांची नियुक्ती केली:
१. खंडोजी माणकर: त्यांना गुराखी बनवून किल्ल्यात पाठवले. खंडोजी रोज किल्ल्यात जाऊन लोकांची गुरे चारायला नेत असत आणि परत आणून देत असत. या माध्यमातून त्यांनी किल्ल्यातील लोकांची दिनचर्या, किल्ल्याची रचना आणि सुरक्षा व्यवस्था याची माहिती मिळवली.
२. आंजुरकर पंचकळशे (सुतार सरदार): त्यांना सुतारकाम करावयास किल्ल्यात जाण्यास सांगितले. त्यांनी लोकांच्या घरी सुतारकाम करताना किल्ल्याच्या आतल्या भागाची, भिंतींची आणि इतर कमकुवत जागांची माहिती मिळवली.
३. दुल्लबाजी मोरे (कासार सरदार): त्यांनी कासारपण पत्करून रोज किल्ल्यातील बायकांना बांगड्या भरण्याचे काम केले. याद्वारे त्यांना किल्ल्यातील बायकांकडून अनवधानाने बाहेर पडणारी माहिती आणि किल्ल्यातील परिस्थितीची कल्पना मिळाली.
या तिघांनी मिळवलेल्या गुप्त माहितीमुळे मराठ्यांना सुरुंग लावून किल्ला भेदण्याची रणनीती आखता आली आणि विजयाचा मार्ग मोकळा झाला.
भाषाभ्यास :
(1) खालील वाक्प्रचारांचा अर्थ सांगून वाक्यात उपयोग करा.
* काबीज करणे:
* अर्थ: जिंकून घेणे, ताब्यात घेणे.
* वाक्य: मराठ्यांनी अनेक किल्ले आणि मुलुख काबीज करून आपले साम्राज्य वाढवले.
* शह देणे:
* अर्थ: आक्रमण करणे, आव्हान देणे, विरोध करणे.
* वाक्य: शिवाजी महाराजांनी आदिलशाहीला शह देऊन स्वराज्याची स्थापना केली.
* हस्तगत होणे:
* अर्थ: ताब्यात येणे, जिंकले जाणे.
* वाक्य: खूप प्रयत्न करूनही वसईचा किल्ला लगेच हस्तगत होत नव्हता.
* हवाली करणे:
* अर्थ: ताब्यात देणे, सुपूर्द करणे.
* वाक्य: तहानुसार फिरंग्यांनी वसईचा किल्ला मराठ्यांच्या हवाली केला.
(2) खालील वाक्यातील काळ ओळखा.
(1) चिमाजी अप्पा कोकणपट्टीला स्वारीला निघाले.
* काळ: साधा भूतकाळ
(3) खालील वाक्यातील अधोरेखित शब्दाची विभक्ती ओळखा.
(1) चिमाजी अप्पा पुण्यास आले.
* विभक्ती: चतुर्थी
(2) माझे डोके किल्ल्यात पाडावे.
* विभक्ती: सप्तमी
إرسال تعليق