KSEEB 10TH SS – प्रकरण 28-भारतातील प्रमुख उद्योगधंदे
"उद्योगधंदे म्हणजे कच्च्या वस्तूचे रूपांतर पक्क्या वस्तूत करणारी प्रक्रिया. ते देशाच्या आर्थिक विकासासाठी, रोजगार निर्मितीसाठी आणि लोकांच्या गरजा ...."
CLASS - 10
MEDIUM - MARATHI
SUBJECT - SOCIAL SCIENCE
SYLLABUS - KARNATAKA STATE
IMP NOTES AND MODEL ANSWERS
प्रकरण 28- भारतातील प्रमुख उद्योगधंदे
28. Major Industries in India
📋 महत्त्वाचे मुद्दे व स्पष्टीकरण (Important Points and Explanation)
1.
उद्योगधंद्यांचे
महत्त्व:
उद्योगधंदे म्हणजे कच्च्या वस्तूचे रूपांतर पक्क्या वस्तूत करणारी
प्रक्रिया. ते देशाच्या आर्थिक विकासासाठी, रोजगार
निर्मितीसाठी आणि लोकांच्या गरजा भागवण्यासाठी अत्यंत महत्त्वाचे आहेत.
2.
उद्योगांचे
प्रकार:
o
मोठ्या
प्रमाणावरचे उद्योग: उदा. पोलाद, कापड, साखर
o
मध्यम
प्रमाणावरचे उद्योग
o
लघु
उद्योग
o
कच्चा
मालावर आधारित वर्गीकरण:
§
शेतीवर
आधारित (उदा. साखर, कापड)
§
खनिजावर
आधारित (उदा. पोलाद, अॅल्युमिनियम)
§
अरण्यांवर
आधारित (उदा. कागद)
§
रासायनिक
3.
प्रमुख
औद्योगिक प्रदेश:
भारतात ८ औद्योगिक क्षेत्रे आहेत –
o
हुगळी
o
मुंबई-पुणे
o
अहमदाबाद-बडोदा
o
दामोदर
खोरे
o
दक्षिण
भारत
o
राष्ट्रीय
राजधानी क्षेत्र
o
विशाखापट्टणम्-गुंटूर
o
कोल्लम-तिरुअनंतपुरम्
4.
स्थायिकरणावर
परिणाम करणारे घटक:
o
कच्चा
माल
o
इंधन
o
बाजारपेठ
o
वाहतूक
o
कामगार
o
पाणी, जागा, सरकारी धोरण
5.
प्रमुख
उद्योग:
o
लोखंड
आणि पोलाद: टाटा (TISCO),
IISCO, VISCO इ.
o
कापूस
वस्त्रोद्योग: मुंबई (मंचेस्टर ऑफ
इंडिया), अहमदाबाद, कोलकत्ता
इ.
o
साखर
उद्योग: उत्तर प्रदेश (गोरखपूर –
भारताचा जावा), महाराष्ट्र
o
अॅल्युमिनियम
उद्योग: बॉक्साईट वीज आधारित
o
कागद
उद्योग: कच्चा माल – बांबू, उसाचा चोथा; प्रमुख
ठिकाणे – पश्चिम बंगाल, महाराष्ट्र
o
ज्ञानाधारित
उद्योग: माहिती तंत्रज्ञान (IT) – बेंगळूर (सिलिकॉन सिटी), जैविक तंत्रज्ञान (BT)
स्वाध्यायाचे
उत्तर:
I. रिकाम्या जागी योग्य शब्द भरा:
स्वाध्याय
I. रिकाम्या जागी योग्य शब्द भरा :
1.
बंगाल आयर्न कंपनी लिमिटेड ही बंगालमध्ये कुल्टी येथे स्थापली आहे.
2.
विविध तंतू, दोऱ्याने कपडे तयार करण्याला वस्त्रोद्योग असे
म्हणतात.
3.
भारतात प्रथम कागद उद्योग हुगळी नदीच्या किनाऱ्यावर स्थापीत झाला होता
4.
इस्त्रोची स्थापना 1969 साली झाली.
II. खालील प्रश्नांची उत्तरे चर्चा करून लिहा :
5. औद्योगिक प्रदेशांची यादी तयार करा.
उत्तर: भारतातील प्रमुख औद्योगिक
प्रदेश हे खालीलप्रमाणे आहेत –
1.
हुगळी
प्रदेश
2.
मुंबई-पुणे
प्रदेश
3.
अहमदाबाद-बडोदा
प्रदेश
4.
दामोदर
खोऱ्यातील औद्योगिक प्रदेश
5.
दक्षिण
भारतातील औद्योगिक प्रदेश
6.
नॅशनल
कॅपिटल (दिल्ली) प्रदेश
7.
विशाखापट्टणम्-गुंटूर
प्रदेश
8.
कोल्लम-तिरुअनंतपूरम
प्रदेश
6. लोखंड आणि पोलाद कारखाने असणारे प्रदेश कोणकोणते?
उत्तर: भारतातील प्रमुख लोखंड आणि
पोलाद कारखाने असणारे प्रदेश:
1.
जमशेटपूर
(झारखंड) – TISCO
2.
बर्नपूर
(प. बंगाल) – IISCO
3.
भद्रावती
(कर्नाटक) – VISCO
4.
भिलाई
(छत्तीसगड)
5.
रुरकेला
(ओडिशा)
6.
दुर्गापूर
(पश्चिम बंगाल)
7.
बोकारो
(झारखंड)
8.
सेलम
(तामिळनाडू)
9.
विशाखापट्टणम्
(आंध्र प्रदेश)
7. उद्योगधंद्यांच्या स्थायिकरणांवर परिणाम करणारे घटक कोणकोणते?
उत्तर: उद्योगधंद्यांच्या
स्थायिकरणांवर परिणाम करणारे घटक:
1.
कच्चा
मालाची उपलब्धता
2.
इंधनाचे
स्रोत
3.
बाजारपेठ
4.
वाहतुकीची
सोय
5.
कामगारांची
उपलब्धता
6.
बंदरांची
सोय
7.
जागेची
किंमत
8.
तंत्रज्ञान
9.
सरकारी
धोरण
8. कागद तयार करण्यासाठी कोणकोणत्या कच्चा वस्तूंचा वापर करतात?
उत्तर: कागद तयार करण्यासाठी खालील
कच्च्या वस्तूंचा वापर होतो –
1.
बांबू
2.
मऊलाकूड
3.
सलाईगवत
4.
पेंढा
5.
ऊसाचा
चोथा
9. कापूस वस्त्रोद्योगाचे वर्गीकरण स्पष्ट करा.
उत्तर: कापूस वस्त्रोद्योगाचे वर्गीकरण
खालीलप्रमाणे केले जाते –
1.
कापसापासून
कापड
2.
ताग
उद्योग
3.
रेशीम
उद्योग
4.
लोकरी
कपड्यांचे उद्योग
5.
कृत्रिम
दोऱ्यापासून तयार कपडे
10. जैविक तंत्रज्ञानामुळे शेती क्षेत्रावर झालेले परिणाम कोणते?
उत्तर: जैविक तंत्रज्ञानामुळे शेती
क्षेत्रावर झालेले परिणाम:
1.
सुधारित
व संकरित बियाण्यांचा विकास
2.
पीक
उत्पादनात वाढ
3.
नवीन
वनस्पतींची निर्मिती
4.
जैविक व
रासायनिक खतांचा उपयोग
5.
रोगप्रतिकारक
पिकांची निर्मिती
6.
कृषी
उत्पादनाचा दर्जा सुधारला
11. उच्च तंत्रज्ञानाच्या वापरामूळे झालेले बदल कोणते?
उत्तर: उच्च तंत्रज्ञानाच्या वापरामूळे
झालेले बदल:
1.
माहिती व
संपर्क साधने सुधारली
2.
संरक्षण
उपकरणांची निर्मिती
3.
अणुऊर्जा
आणि उपग्रह प्रक्षेपण
4.
चंद्र
मोहिमेची अंमलबजावणी (जसे – चंद्रयान)
5.
सरकारी
कारभारात सुधारणा
12. इस्रोची प्रमुख कार्ये कोणती?
उत्तर: इस्रोची (ISRO) प्रमुख कार्ये:
1.
उपग्रह
प्रक्षेपण
2.
अंतराळ
संशोधन
3.
संवाद
साधनांचा विकास
4.
हवामान
अंदाज प्रणाली
5.
शेती, शिक्षण, आरोग्य
यासाठी उपग्रह तंत्रज्ञानाचा वापर
6.
चंद्रयान, मंगळयानसारख्या मोहिमा
7. देशाच्या संरक्षणासाठी उपयुक्त उपग्रहांचा विकास
III. जोड्या जुळवा:
|
'अ' |
'ब' |
|
i. मुंबई |
क) मंचेस्टर ऑफ इंडिया |
|
ii. बेंगळुरू |
अ) सिलिकॉन सिटी |
|
iii. भद्रावती |
ड) विश्वेश्वरय्या लोखंड व पोलाद कारखाने |
|
iv. बेळगावी जिल्हा |
ब) साखरेचे कारखाने |
📘 1 गुण प्रश्नोत्तर (सरावासाठी):
1.
भारताच्या
अर्थव्यवस्थेमध्ये उद्योगधंद्यांचे महत्त्व काय आहे?
→ आर्थिक
विकास व रोजगार निर्मितीसाठी.
2.
उद्योगधंद्यांचे
किती प्रकार आहेत?
→ तीन प्रकार
– मोठ्या, मध्यम व लहान प्रमाणाचे.
3.
कच्च्या
मालावर आधारित उद्योगांचे एक उदाहरण सांगा.
→ उसापासून
साखर.
4.
भारतातील
पहिले पोलाद कारखाना कोठे सुरू झाले?
→ कुल्टी,
पश्चिम बंगाल.
5.
TISCO कुठे
स्थित आहे?
→ जमशेटपूर,
झारखंड.
6.
भारताचे
"मँचेस्टर" कोणते शहर आहे?
→ मुंबई.
7.
गोरखपूर
जिल्ह्याला काय म्हणतात?
→ भारताचा
जावा.
8.
अॅल्युमिनियम
उद्योगासाठी आवश्यक कच्चा माल कोणता आहे?
→ बॉक्साईट.
9.
भारताचा
माहिती तंत्रज्ञानाचा केंद्र कोणते आहे?
→ बेंगळुरू.
10. भारताचे कागद उद्योगासाठी कच्चा माल सांगा.
→ बांबू,
ऊसाचा चोथा.
11. भारताचे पहिले कागद कारखाना कोठे सुरू झाले?
→ शेरामपूर,
पश्चिम बंगाल.
12. सॉफ्टवेअर टेक्नॉलॉजी पार्कची स्थापना कधी झाली?
→ 1991.
13. ISRO ची स्थापना कधी झाली?
→ 15 ऑगस्ट 1969.
14. रेशिम उद्योग कोणत्या प्रकारात मोडतो?
→ वस्त्रोद्योग.
15. जैविक तंत्रज्ञानासाठी स्वतंत्र संस्था कधी स्थापन झाली?
→ 1980.
16. भद्रावती येथे कोणता उद्योग आहे?
→ VISCO – पोलाद
उद्योग.
इयत्ता 10 वी समाज विज्ञान भाग - 1 - नमूना प्रश्नोत्तरे - येथे पहा
इयत्ता 10 वी समाज विज्ञान भाग - 2 - नमूना प्रश्नोत्तरे - येथे पहा
पाठावर आधारित 15 बहुपर्यायी प्रश्नांची (MCQ) सराव चाचणी दिली आहे. प्रत्येक प्रश्नास चार पर्याय दिले असून बरोबर उत्तर चिन्हांकित केले आहे.
.gif)
बहुपर्यायी प्रश्नांची (MCQ) सराव चाचणी
10TH ENGLISH (TL)
