KSEEB 10TH SS – प्रकरण 24- सामाजिक समस्या

"बालमजूरी, बालविवाह, हुंडा, स्त्री भ्रूण हत्या, आणि स्त्री-अर्भक हत्या अशा गंभीर सामाजिक समस्यांचा अभ्यास करतो."

CLASS - 10  

MEDIUM  - MARATHI 

SUBJECT - SOCIAL SCIENCE

SYLLABUS - KARNATAKA STATE 

IMP NOTES AND MODEL ANSWERS   

प्रकरण 24- सामाजिक समस्या

10th SS 24.Social Problems

📋 महत्त्वाचे मुद्दे व स्पष्टीकरण (Important Points and Explanation)

• सामाजिक समस्या वाचणे:
  हे प्रकरण बालमजूरी, बालविवाह, हुंडा, स्त्री भ्रूण हत्या, आणि स्त्री-अर्भक हत्या अशा गंभीर सामाजिक समस्यांचा अभ्यास करते.
• बालमजुरी:
  14 वर्षाखालील मुलांना कामावर लावणे हा गुन्हा असून, गरिबी, निरक्षरता, कुटुंबातील ताण, आणि सामाजिक पिळवणुकीमुळे ही समस्या वाढत आहे.
• सरकारने बालमजूर प्रतिबंधक कायदा (1986), राष्ट्रीय बालमजूर योजना (1988) आणि बालकामगार पुनर्वसन कल्याण निधी यासारख्या उपाययोजना राबवल्या आहेत.
• हुंडा  :
  विवाह प्रसंगी वधूपक्षाकडून वराला दिल्या जाणाऱ्या देणग्यांमुळे स्त्रियांच्या अधिकारांवर अतिक्रमण व हिंसा वाढत असल्याचे वर्णन केले आहे.
• 1961 मध्ये हुंडा प्रतिबंधक कायदा लागू करून आणि 1986 मध्ये दुरुस्ती करून कारवाईची तरतूद करण्यात आली आहे.
• बालविवाह:
  कायदेशीर वयापेक्षा लहान वयात विवाह होणे म्हणजे बालविवाह, ज्यामुळे मुलांचा सर्वांगीण विकास, शैक्षणिक आणि आरोग्यावर विपरीत परिणाम होतो.
• बालविवाह रोखण्यासाठी शैक्षणिक अभियान व कडक कायदे राबवले गेले आहेत.
• स्त्री भ्रूण हत्या व स्त्री अर्भक हत्या:
  गर्भातल्या मुलींच्या भ्रूणाचे किंवा जन्म झाल्यावर मुलींना थेट हानी पोहोचवण्याची ही अमानवी पद्धत समाजातील लिंग असमतोल वाढवते.

I. रिकाम्या जागी योग्य शब्द भरा

1.       घटनेच्या 24 व्या कलमानुसार लहान मुलांना कामाला लावणे हा गुन्हा आहे.

2.       बालमजूर प्रतिबंधक कायदा 1986 या वर्षी लागू करण्यात आला.

3.       बालमजूरांच्या कल्याणाकरिता 'राष्ट्रीय योजना' 1988 वर्षी लागू करण्यात आली.

4.       हंडा प्रतिबंधक कायदा सर्वप्रथम 1961 या वर्षी लागू करण्यात आला.

5.       लैंगिक अत्याचारापासून बालकांचे संरक्षण करणारा कायदा (POSCO) 2012 मध्ये लागू केला.

II. खालील प्रश्नांची उत्तरे एका वाक्यात लिहा

6.       भारतासमोरील कोणत्याही दोन समस्यांची नावे लिहा ?
भारतात दारिद्र्य आणि बेरोजगारी ह्या दोन प्रमुख समस्यांचा सामना करावा लागतो.

7.       'बाल-मजूर' म्हणजे काय ?
'बाल-मजूर' म्हणजे 14 वर्षाखालील मुलांना विविध कामासाठी लावणे व त्यांच्या शैक्षणिक व विकासात्मक हक्कांचे शोषण करणे.

8.       'स्त्री भ्रूण हत्या' म्हणजे काय ?
'स्त्री भ्रूण हत्या' म्हणजे गर्भात असलेल्या मुलींच्या भ्रूणाचे लैंगिक कारणांमुळे नैसर्गिक हत्या करणे.

9.       'स्त्री अर्भक' (बाल) हत्या म्हणजे काय ?
'स्त्री अर्भक हत्या' म्हणजे जन्म झाल्यावर मुलींना थेट हानी पोहोचवून त्यांचा नाश करणे.

10. बालविवाह म्हणजे काय ?
बालविवाह म्हणजे कायदेशीर वयापेक्षा कमी वयात (मुलगा – 21 वर्षापेक्षा कमी, मुलगी – 18 वर्षापेक्षा कमी) विवाह करणे.

III. समूहात चर्चाकरून खालील प्रश्नांची उत्तरे

11. बालमजुरी या समस्येची कारणे स्पष्ट करा ?
बालमजुरीची कारणे आर्थिक गरिबी, निरक्षरता, कुटुंबातील तणाव, पालकांचा घटस्फोट, सामाजिक पिळवणूक आणि अपूर्ण शैक्षणिक व वैद्यकिय सुविधा यांचा संगम आहे.

12. बालमजूरीच्या समस्येचे परिणाम काय होतात ?
बालमजुरीमुळे मुलांचा सर्वांगीण विकास खंडित होतो; त्यांच्या शैक्षणिक, वैद्यकिय आणि मानसिक गरजा दुर्लक्षित होतात तसेच शोषण व छळ वाढतो.

13. बालमजुरीच्या निर्मूलनासाठी कोणती पावले उचलली आहेत ?
सरकारने बालमजूर प्रतिबंधक कायदा (1986), राष्ट्रीय बालमजूर योजना (1988) आणि बालकामगार पुनर्वसन कल्याण निधीची स्थापना करून बालमजुरी निर्मूलनासाठी कठोर कायदे व उपाय योजना राबविल्या आहेत.

14. हुंडापद्धतीचे दुष्परिणाम कोणते ?
हुंडापद्धतीमुळे स्त्रियांचा स्वाभिमान घटतो, कौटुंबिक कलह वाढतो, आर्थिक तणाव निर्माण होतो आणि सामाजिक अन्याय व हिंसेचे प्रमाण वाढते.

15. हुंडापद्धतीच्या समस्येवर कोणते उपाय योजले आहेत ?
1961 मध्ये हुंडा प्रतिबंधक कायदा लागू करून, 1986 मध्ये त्यात दुरुस्ती करून कठोर शिक्षा निश्चित केली गेली असून जनजागृती, महिला संघटना व कडक कायद्याद्वारे हे उपाय राबवले गेले आहेत.

16. बालविवाहामुळे होणारे दुष्परिणाम लिहा ?
बालविवाहामुळे मुलांचा शारीरिक, मानसिक आणि शैक्षणिक विकास खंडित होतो, त्यांचे आरोग्य बिघडते आणि भविष्यातील सामाजिक व आर्थिक समस्या उद्भवतात.

1 गुणांचे प्रश्न व उत्तरे सरावासाठी

1.       बालमजूरी म्हणजे काय?
उत्तर: 14 वर्षांखालील मुलांकडून काम करून घेणे म्हणजे बालमजूरी होय.

2.       बालमजूरीचे एक कारण सांगा.
उत्तर: दारिद्र्य हे एक मुख्य कारण आहे.

3.       बालमजुरांसाठी कोणता कायदा लागू आहे?
उत्तर: बाल मजूर प्रतिबंधक व नियंत्रण कायदा, 1986.

4.       बालकामगार कायद्यात उल्लंघन करणाऱ्यास किती दंड आहे?
उत्तर: ₹20,000 दंड ठोठावण्यात येतो.

5.       बालमजूर पुनर्वसनासाठी स्थापन केलेला निधी कोणता?
उत्तर: बाल मजूर पुनर्वसन कल्याण निधी.

6.       बालविवाह म्हणजे काय?
उत्तर: 21 वर्षांपेक्षा कमी वयाच्या मुलगा व 18 वर्षांपेक्षा कमी वयाच्या मुलीचा विवाह.

7.       बालविवाहाचा एक दुष्परिणाम सांगा.
उत्तर: मुलीमध्ये कुपोषण व बालमृत्यूचे प्रमाण वाढते.

8.       बालविवाह रोखण्यासाठी कोणत्या क्रमांकावर तक्रार करू शकतो?
उत्तर: 1098 या टोलफ्री नंबरवर.

9.       बालविवाह प्रतिबंधक कायदा कोणत्या वर्षी लागू झाला?
उत्तर: 2006 साली.

10. बालविवाह घडवून आणणाऱ्याला किती शिक्षा होते?
उत्तर: 2 वर्षे कारावास व ₹1,00,000 दंड.

11. बालकामगारांच्या हितासाठी कोणती योजना सुरू करण्यात आली?
उत्तर: राष्ट्रीय बालमजूर योजना (NCLP), 1988.

12. 2011 च्या जनगणनेनुसार भारतात किती बालमजूर होते?
उत्तर: 12.6 दशलक्ष मुले.

13. POCSO कायदा कोणत्या वर्षी लागू झाला?
उत्तर: 2012 साली.

14. बालकांचे शोषण थांबवण्यासाठी कोणता कायदा आहे?
उत्तर: लैंगिक अपराधातून बालकांचे संरक्षण कायदा, 2012 (POCSO Act).

15. बालविवाह टाळण्यासाठी शिक्षण किती महत्त्वाचे आहे?
उत्तर: शिक्षणामुळे वयपर्यंत मुलीचे लग्न टाळले जाते, त्यामुळे शिक्षण महत्त्वाचे आहे.

16. बालविवाह कोणत्या मानसिक त्रासास कारणीभूत ठरतो?
उत्तर: हिंसाचार व लैंगिक अत्याचार वाढतात.

इयत्ता 10 वी समाज विज्ञान भाग - 1 - नमूना प्रश्नोत्तरे  - येथे पहा 

इयत्ता 10 वी समाज विज्ञान भाग - 2 - नमूना प्रश्नोत्तरे  - येथे पहा 

पाठावर आधारित 15 बहुपर्यायी प्रश्नांची (MCQ) सराव चाचणी दिली आहे. प्रत्येक प्रश्नास चार पर्याय दिले असून बरोबर उत्तर चिन्हांकित केले आहे.

बहुपर्यायी प्रश्नांची (MCQ) सराव चाचणी