KSEEB 10TH SS 9. श्रम आणि आर्थिक जीवन

1. श्रम विभागणी आणि विविध वर्ग 🧑‍🏭👨‍🌾👩‍🏫 (Labour Division and Various Classes)

• श्रम म्हणजे काय? 🤔 - उद्दिष्टपूर्तीसाठी केलेले शारीरिक किंवा मानसिक कार्य, ज्यातून आर्थिक मोबदला मिळतो. हे आपल्या आर्थिक जीवनाचा महत्त्वाचा भाग आहे.
• श्रम विभागणी (Labour Division): ✂️ इच्छा, आवड, क्षमता, वय, कौशल्य आणि लिंग यानुसार कामांची विभागणी करणे. उदाहरणार्थ, कपडे बनवण्यासाठी शेतकरी, विणकर, रंगारी आणि शिंपी यांचे वेगवेगळे काम.
• विशेष प्रावीण्य (Specialization): 🎯 श्रम विभागणीमुळे मिळते. याचा अर्थ विशिष्ट क्षेत्रात प्रशिक्षण आणि कौशल्य मिळवून प्रावीण्य प्राप्त करणे.
• आर्थिक हितसंबंध आणि वर्णव्यवस्था: 📜 आधुनिक काळात श्रम विभागणीमुळे आर्थिक हितसंबंध निर्माण झाले आणि त्याचा परिणाम म्हणून वर्णव्यवस्था उदयास आली.
• औद्योगिकीकरण आणि विशेष प्रावीण्य: 🏭 औद्योगिकीकरणामुळे विशेष कौशल्याला जास्त महत्त्व प्राप्त झाले आहे, ज्यामुळे उद्योगधंद्यांचा विकास झाला आहे.

2. मजुरी सहित व मजुरी रहित श्रम 💰🧘 (Labour with Wages and Labour without Wages)

• मजुरी सहित श्रम (Labour with Wages): 💸 आर्थिक मोबदला (पगार, वेतन) मिळवण्यासाठी केलेले काम. उदा. शेतीत काम करणे, शिकवणे.
• मजुरी रहित श्रम (Labour without Wages): 😊 केवळ आनंदासाठी किंवा समाधानासाठी केलेले काम, ज्यात आर्थिक मोबदला मिळत नाही. उदा. चित्र काढणे (आत्मसंतोषासाठी). भूतकाळात वर्णभेदावर आधारित समाजात खालच्या वर्गातील लोकांकडून सक्तीने मोबदल्याशिवाय काम करून घेतले जाई.

3. श्रमांतील भेदभाव ⚖️ (Discrimination in Labour)

• असमानता (Inequality): असमान वेतन आणि कामाच्या संधींमध्ये दिसणारी तफावत. जगभरात पुरुषांना चांगल्या नोकरी आणि जास्त पगार मिळतो, तर स्त्रियांना कमी दर्जाचे काम आणि कमी पगार मिळतो.
• सरकारी आणि असंघटित क्षेत्र (Organized and Unorganized Sector): 🏢 सरकारी क्षेत्रात भेदभावाची शक्यता कमी, पण असंघटित क्षेत्रात जास्त आढळतो.
• समान वेतन कायदा (Equal Remuneration Act, 1976): 📜 केंद्र सरकारने हा कायदा करून शहरांमधील संघटित क्षेत्रात वेतनातील भेदभाव कमी करण्याचा प्रयत्न केला आहे.
• कृषी क्षेत्रातील भेदभाव (Discrimination in Agriculture): 🚜 लिंग, वय आणि शारीरिक क्षमता यानुसार कामाची विभागणी आणि मजुरीमध्ये भेदभाव आजही आढळतो, पण शिक्षणामुळे तो कमी होत आहे.

4. बेरोजगारी 😔 (Unemployment)

• बेरोजगारी म्हणजे काय? 😥 (What is Unemployment?) - काम करण्याची इच्छा, क्षमता आणि वय असूनही रोजगार न मिळणे.
• कारणे (Causes): 📈 वाढती लोकसंख्या, 🤖 यांत्रिकीकरण, ✂️ श्रमाचे अति विभाजन, 💰 सामाजिक भांडवलाची कमतरता, 📚 निरक्षरता.
• परिणाम (Consequences): गरीबी, आजारपण, भ्रष्टाचार, कौटुंबिक विघटन, फसवणूक, चोरी यांसारख्या सामाजिक समस्या वाढतात.
• उपाययोजना (Solutions): 👶 लोकसंख्या नियंत्रण, 🏭 उद्योगांना प्रोत्साहन, 📚 शैक्षणिक सुधारणा, 🗓️ पंचवार्षिक योजना, 技能 कौशल्याधारित शिक्षण, 🏘️ ग्रामीण विकास योजना, 🛡️ रोजगार हमी योजना आणि माहिती तंत्रज्ञान क्षेत्राचा विकास.
• ग्रामीण भागातील स्थिती (Rural Situation): 🧑‍🌾 शहरांकडे रोजगारासाठी लोकांचे स्थलांतरण झाल्यामुळे ग्रामीण भागात कामगारांची कमतरता जाणवते.

5. संघटित आणि असंघटित कामगार 🏢🧑‍🔧 (Organized and Unorganized Workers)

• संघटित कामगार (Organized Workers): 📜 कायद्याच्या आणि नियमांनुसार काम करणारे. यांच्या कामाच्या अटी आणि नियम निश्चित असतात. उदा. सरकारी कर्मचारी, कंपनीतील कामगार. यांना निश्चित वेतन, सुट्ट्या, निवृत्ती वेतन आणि वैद्यकीय सुविधा मिळतात.
• असंघटित कामगार (Unorganized Workers): 🚶 स्वतःच्या उपजीविकेसाठी कोणतेही निश्चित नियम किंवा कायद्याशिवाय काम करणारे. उदा. घरकाम करणारे, शेतमजूर, भाजीपाला विक्रेते. यांना कामाचे निश्चित तास, वेतन किंवा सुरक्षा नसते आणि शोषणाला बळी पडण्याची शक्यता असते.

I. रिकाम्या जागी योग्य शब्द भरा:

1. श्रम विभागणी विशेष प्रावीण्याला कारणीभूत आहे.
2. विशेष प्रशिक्षण नसलेल्या कामगारांना असंघटित कामगार म्हणून ओळखले जाते.
3. विशेष प्रशिक्षण कौशल्य असणाऱ्या कामगारांना संघटित कामगार म्हणून ओळखले जाते.

II. खालील प्रश्नांची एका वाक्यात उत्तरे द्या:

4. श्रम विभागणी म्हणजे काय?

उत्तर :- कोणतीही व्यक्ती, एखादे काम त्याची इच्छा, अभिरुची, सामर्थ्य, वय, विशेष प्रावीण्य, कौशल्य आणि लिंग भेद आधारित विभाजन करून पूर्ण करते याला श्रम विभागणी म्हटले जाते.

5. मजुरी सहित श्रम म्हणजे काय?

उत्तर :-  मजुरी, पगार अथवा कोणत्याही भौतिक स्वरूपाची प्रतिफल देणारी क्रिया म्हणजेच मजुरी सहित श्रम होय.

6. बेरोजगारी म्हणजे काय?

उत्तर :-  कामाचे वय, सामर्थ्य, इच्छा, पात्रता असूनही रोजगार न मिळणारी परिस्थिती म्हणजे बेरोजगारी होय.

7. बेरोजगारीची कारणे कोणती?

उत्तर :-  वाढती लोकसंख्या, यांत्रिकीकरण, श्रमाचे अति विभाजन, सामाजिक भांडवलाची कमतरता, निरक्षरता ही बेरोजगारीची प्रमुख कारणे आहेत.

8. बेरोजगारीचे परिणाम कोणते?

उत्तर :-  गरिबी, अनारोग्य, भ्रष्टाचार, कौटुंबिक विघटन, फसवणूक, चोरी हे बेरोजगारीचे समाजावर होणारे वाईट परिणाम आहेत.

III. खालील प्रश्नांची उत्तरे गटात चर्चा करून लिहा.
    9. श्रमातील भेदभावाचे स्वरूप स्पष्ट करा.
उत्तर: श्रमातील भेदभावाचे स्वरूप अनेक प्रकारे दिसून येते. लिंगभेद हा त्यापैकी एक महत्त्वाचा प्रकार आहे, जिथे समान काम करणाऱ्या पुरुष आणि स्त्रियांच्या वेतनात फरक असतो आणि स्त्रियांना कमी संधी मिळतात. कृषी क्षेत्रातही लिंग, वय आणि शारीरिक क्षमतेनुसार कामाची असमान वाटणी केली जाते आणि मजुरीमध्ये भेदभाव असतो. असंघटित क्षेत्रात हा भेदभाव अधिक दिसतो,जिथे कामगारांना कायद्याचे संरक्षण नसते आणि त्यांचे शोषण होण्याची शक्यता जास्त असते.
     10. बेरोजगारी समस्येला कोणते उपाय आहेत? स्पष्ट करा.
उत्तर: बेरोजगारीच्या समस्येवर मात करण्यासाठी अनेक उपाययोजना करता येतात. लोकसंख्या नियंत्रणासाठी प्रभावी उपाययोजना करणे गरजेचे आहे. नवीन उद्योगांना प्रोत्साहन देऊन आणि औद्योगिक क्षेत्राचा विकास करून रोजगाराच्या संधी वाढवता येतात. शिक्षण प्रणालीत सुधारणा करून कौशल्याधारित शिक्षणावर भर दिल्यास तरुणांना रोजगार मिळण्यास मदत होईल. ग्रामीण भागाचा विकास आणि रोजगार हमी योजनांसारख्या कार्यक्रमांमुळे ग्रामीण भागातील बेरोजगारी कमी करता येते. माहिती आणि तंत्रज्ञान क्षेत्रातील प्रगतीमुळेही रोजगाराच्या नवीन संधी निर्माण झाल्या आहेत.

📝 One Mark Questions with Answers (एका वाक्यातील प्रश्नोत्तरे):-

1. श्रम म्हणजे काय?

उत्तर: एखाद्या उद्दिष्टपूर्तीसाठी केलेले कार्य म्हणजे श्रम.

2. श्रम विभागणी कशावर आधारित असते?

 उत्तर: इच्छा, अभिरुची, सामर्थ्य, वय, कौशल्य आणि लिंग यावर आधारित असते.

3. विशेष प्रावीण्य कशामुळे येते?

उत्तर: श्रम विभागणीमुळे विशेष प्रावीण्य येते.

4. आधुनिक काळात वर्णव्यवस्था कशामुळे निर्माण झाली?

उत्तर: आर्थिक हितसंबंध आणि श्रम विभागणीमुळे आधुनिक काळात वर्णव्यवस्था निर्माण झाली.

5. मजुरी सहित श्रमाचे एक उदाहरण द्या.

उत्तर: शेतात काम करणे हे मजुरी सहित श्रमाचे उदाहरण आहे.

6. मजुरी रहित श्रमाचे एक उदाहरण द्या.

उत्तर: आत्मसंतोषासाठी चित्र काढणे हे मजुरी रहित श्रमाचे उदाहरण आहे.

7. श्रमांतील भेदभाव म्हणजे काय?

उत्तर: श्रम आणि मजुरी यांच्या वितरणातील असमानता म्हणजे श्रमांतील भेदभाव.

8. समान वेतन कायदा कधी जारी झाला?

उत्तर: समान वेतन कायदा 1976 मध्ये जारी झाला.

9. बेरोजगारी कोणत्या देशात गंभीर समस्या आहे?

उत्तर: विकसनशील देशांमध्ये बेरोजगारी गंभीर समस्या आहे.

10. बेरोजगारीचे एक सामाजिक दुष्परिणाम सांगा.

उत्तर: गरिबी हे बेरोजगारीचे एक सामाजिक दुष्परिणाम आहे.

11. बेरोजगारी समस्येवर सरकारने घेतलेले एक महत्त्वाचे उपाययोजना सांगा.

उत्तर: रोजगार हमी योजना ही बेरोजगारी समस्येवरील एक महत्त्वाची उपाययोजना आहे.

12. संघटित कामगार कोणत्या क्षेत्रात काम करतात?

उत्तर: कायदे आणि नियमांचे पालन करणाऱ्या विशिष्ट कार्यक्षेत्रात संघटित कामगार काम करतात.

13. असंघटित कामगार म्हणजे काय?

उत्तर: कोणत्याही विशिष्ट कायद्याच्या नियंत्रणाशिवाय काम करणारे श्रमिक म्हणजे असंघटित कामगार.

14. एका असंघटित कामगाराचे उदाहरण द्या.

उत्तर: शेतमजूर हे असंघटित कामगाराचे उदाहरण आहे.

15. संघटित कामगारांना मिळणारा एक महत्त्वाचा फायदा सांगा.

उत्तर: निश्चित वेतन हा संघटित कामगारांना मिळणारा एक महत्त्वाचा फायदा आहे.

16. ग्रामीण भागात आज कशाची कमतरता जाणवते?

उत्तर: ग्रामीण भागात आज कामगारांची कमतरता जाणवते.