KSEEB 10TH SS – प्रकरण 20: जागतिक महायुद्धे आणि भारताची भूमिका

""SSLC इयत्ता 10वी मराठी – प्रकरण 20: जागतिक महायुद्धे आणि भारताची भूमिका यावर आधारित एक गुणी प्रश्न, MCQ चाचणी व परीक्षेसाठी उपयुक्त तयारीसाठी संपूर्ण"

 CLASS - 10  

MEDIUM  - MARATHI 

SUBJECT - SOCIAL SCIENCE

SYLLABUS - KARNATAKA STATE 

IMP NOTES AND MODEL ANSWERS   

प्रकरण 20: जागतिक महायुद्धे आणि भारताची भूमिका 

10th SS 20: World Wars and India's Role 

📋 महत्त्वाचे मुद्दे व स्पष्टीकरण (Important Points and Explanation)

⚔️ 1. First World War (1914–1918) – पहिले जागतिक महायुद्ध

• युरोपियन देशांमध्ये वसाहतींवर ताबा मिळवण्यासाठी स्पर्धा वाढली होती.
• Triple Entente (ब्रिटन, फ्रान्स, रशिया) आणि Triple Alliance (जर्मनी, ऑस्ट्रिया-हंगेरी, इटली) असे दोन गट तयार झाले.
• 28 जुलै 1914 रोजी ऑस्ट्रियाच्या युवराजाची हत्या ही युद्धाची तात्कालिक कारण ठरली.
• युद्धात अमेरिका, इटली नंतर सामील झाले.
• 1919 मध्ये व्हर्सेलीस कराराद्वारे युद्ध समाप्त झाले.
• परिणाम: राष्ट्रसंघाची स्थापना, अनेक देशांचे विघटन व सीमा बदल.

☠️ 2. Rise of Dictators – हुकूमशाहांचा उदय

• पहिल्या युद्धानंतर जर्मनीत असंतोष, बेरोजगारी व आर्थिक संकट होते.
• हिटलर (जर्मनी) व मुसोलिनी (इटली) या हुकूमशहांचा उदय झाला.
• हिटलरने नाझी विचारधारा प्रचारली – आर्य वंश श्रेष्ठ, ज्यू लोक दोषी.
• मुसोलिनीने फॅसिस्ट पक्ष स्थापन करून लोकशाही संपवली.
• हिटलरने कोट्यवधी लोकांचा संहार केला – हॉलोकॉस्ट म्हणून ओळख.

🌍 3. Second World War (1939–1945) – दुसरे जागतिक महायुद्ध

• हिटलरने पोलंडवर हल्ला करून युद्ध सुरू केले.
• अॅक्सिस (जर्मनी, इटली, जपान) व अलाइज (ब्रिटन, फ्रान्स, अमेरिका, रशिया) असे दोन गट.
• युद्धात 30 पेक्षा अधिक देश सामील झाले.
• 1941 मध्ये जपानने पर्ल हार्बरवर हल्ला केला.
• युद्धाचा शेवट हिरोशिमा आणि नागासाकीवरील अणु हल्ल्यांनंतर झाला.

🇮🇳 4. India's Role – भारताची भूमिका

• भारत ब्रिटिश अधिपत्याखाली असल्याने अनेक भारतीय सैनिक महायुद्धात पाठवले गेले.
• म्हैसूर लान्सर्स (घोडदळ) पॅलेस्टाईनमध्ये लढले.
• भारतातील नैसर्गिक व मानवी संसाधनांचा वापर ब्रिटिशांनी युद्धासाठी केला.
• स्वातंत्र्य चळवळीवरही युद्धाचा परिणाम झाला.

✍️ स्वाध्याय उत्तरं – I. रिकाम्या जागा भरा :

1.       1918 या साली पहिले जागतिक महायुद्ध समाप्त झाले.

2.       1919 या साली व्हर्सेलीसच्या तहावर सह्या झाल्या.

3.       फसिस्ट हुकूमशहा मुसोलिनी हा होता.

4.       हिटलर हे जर्मनीतील नाझी पक्षाचे नेते होते.

5.       दुसरे जागतिक महायुद्ध 1939 या साली सुरू झाले.

6.       जपानने अमेरिकेच्या पर्ल हार्बर या नाविक तळावर हल्ला केला.

7.       म्हैसूर लान्सर्सल्वे प्रमुख म्हणून श्रीमंत झिंदान शमशेर बहाद्दर यांना युद्ध क्षेत्रात पाठविण्यात आले.

II. खालील प्रश्नांची उत्तरे समूह चर्चा करून द्या :

8. पहिल्या जागतिक महायुद्धाची तात्कालिक कारणे विवरण करा.

28 जुलै 1914 रोजी ऑस्ट्रियाचा युवराज फ्रान्सीस फर्डिनांड याची हत्या सर्बियन युवकाने केली. त्यामुळे ऑस्ट्रिया व सर्बिया यांच्यात तणाव निर्माण झाला आणि दोन गटांमध्ये युद्ध सुरू झाले.

9. 'नाझी विचारधारेमुळे जर्मनीचा नाश झाला' या विधानाचे समर्थन करा.

नाझी विचारधारेनुसार आर्य वंश श्रेष्ठ असून इतर सर्व लोक हीन आहेत. हिटलरने ज्यू, साम्यवादी व समाजवाद्यांवर अत्याचार केले. ही अमानुष आणि द्वेषमूलक नीती जगाच्या विरोधात गेली व युद्धाचा शेवट जर्मनीच्या पराभवाने झाला.

10. दुसऱ्या जागतिक महायुद्धाची कारणे कोणती ?

• व्हर्सेलीस करारातील अपमानकारक अटी
• आर्थिक मंदी व बेरोजगारी
• हिटलर व मुसोलिनीसारख्या हुकूमशहांचा उदय
• साम्राज्य विस्ताराची स्पर्धा
• नाझी विचारधारेचा प्रसार

11. म्हैसूर लान्सर्सच्या कमांडरची (सेनाधिकारी) नांवे लिहा.

 म्हैसूर लान्सर्सचे कमांडरची नावे खालीलप्रमाणे –

 ए. टी. त्यागराजा, लिंग राजा अरस, सुब्बराजा अरस, बी.पी. कृष्ण अरस, मिर तूराब आली, सरदार बहादुर, रेजिमंटदार बी. चामराजा अरस आणि कर्नल देसीराज अरस.

12. दुसऱ्या महायुद्धाचे परिणाम काय झाले ?

• 4.8 कोटी लोकांचा मृत्यू
• जर्मनीचा पराभव व विभाजन
• संयुक्त राष्ट्र संघाची (UNO) स्थापना
• औपनिवेशिक सत्तांचा ऱ्हास
• भारतासह अनेक देशांच्या स्वातंत्र्य चळवळींना चालना

13. तीन मूर्ती चौक कोठे आहे?

तीन मूर्ती चौक नवी दिल्ली येथे आहे.

14. दुसऱ्या महायुद्धाच्या वेळी ब्रिटनने भारतातील संसाधनांचा उपयोग कसा करून घेतला.

ब्रिटनने भारतातील अन्न, औषधे, लोखंड, कोळसा, कापड, इंधन यांचा वापर आपल्या युद्धासाठी केला. हजारो भारतीय सैनिकांना युद्धात सामील केले.

15 एक गुणी प्रश्न (1 Mark Questions):

1.       पहिले जागतिक महायुद्ध कोणत्या कालावधीत झाले?

o   उत्तर: 1914 ते 1918

2.       ट्रिपल एंटाँटे करारात कोणते राष्ट्र होते?

o   उत्तर: ब्रिटन, फ्रान्स, रशिया

3.       ट्रिपल अलायन्स करारात सुरुवातीला कोणते राष्ट्र सामील होते?

o   उत्तर: जर्मनी, ऑस्ट्रिया-हंगेरी, इटली

4.       हिटलरने कोणत्या पक्षाची स्थापना केली होती?

o   उत्तर: नाझी पक्ष

5.       हिटलरने कोणत्या वंशाला सर्वश्रेष्ठ मानले?

o   उत्तर: आर्यवंश

6.       पहिल्या महायुद्धाचे प्रमुख कारण काय होते?

o   उत्तर: ऑस्ट्रियाचा युवराज फ्रान्सीस फर्डिनांड याची हत्या

7.       ‘होलोकॉस्ट’ या शब्दाचा अर्थ काय आहे?

o   उत्तर: ज्यू लोकांचे सामूहिक हत्याकांड

8.       राष्ट्रसंघाची स्थापना कधी झाली?

o   उत्तर: 1919 साली

9.       दुसरे जागतिक महायुद्ध कोणत्या वर्षी सुरू झाले?

o   उत्तर: 1939

10. दुसरे महायुद्ध किती देशांनी लढले?

o   उत्तर: 30 पेक्षा जास्त देश

11. मुसोलिनी कोणत्या देशाचा हुकूमशहा होता?

o   उत्तर: इटली

12. हिटलरने रशियावर हल्ला कधी केला?

o   उत्तर: 1941

13. दुसऱ्या महायुद्धात सर्वाधिक मृत्यू कोणत्या देशात झाले?

o   उत्तर: रशिया

14. जपानने कोणत्या दोन शहरांवर अणुबॉम्ब टाकले?

o   उत्तर: हिरोशिमा आणि नागासाकी

15. नाझी पक्षाचे प्रचार मंत्री कोण होते?

o   उत्तर: गोबेल्स

पाठावर आधारित 15 बहुपर्यायी प्रश्नांची (MCQ) सराव चाचणी दिली आहे. प्रत्येक प्रश्नास चार पर्याय दिले असून बरोबर उत्तर चिन्हांकित केले आहे.

बहुपर्यायी प्रश्नांची (MCQ) सराव चाचणी