KSEEB 10TH SS – प्रकरण 16: बँकेचे व्यवहार

" बँकेचे व्यवहार, बँकांचा अर्थ, वैशिष्ट्ये, विविध बँक खात्यांचे प्रकार (बचत, चालू, आवर्ती, मुदत ठेव), बँक खाते उघडण्याची पद्धत "

 CLASS - 10  

MEDIUM  - MARATHI 

SUBJECT - SOCIAL SCIENCE

SYLLABUS - KARNATAKA STATE 

IMP NOTES AND MODEL ANSWERS

    16 - Banking Transactions

10th SS 16: बँकेचे व्यवहार

📋 महत्त्वाचे मुद्दे व स्पष्टीकरण (Important Points and Explanation)

✅ महत्त्वाचे मुद्दे (Imp. Points with Explanation):

1. बँक म्हणजे काय?

• व्याख्या: बँक ही एक आर्थिक संस्था आहे जी लोकांकडून ठेवी स्वीकारते व गरजू व्यक्तींना कर्ज देते.
• उगम: 'बँक' हा शब्द फ्रेंच ‘Banque’ किंवा इटालियन ‘Banco’ या शब्दावरून घेतलेला आहे, ज्याचा अर्थ -  पैशांच्या देवाणघेवाणीचे टेबल (Money exchange table) असा होतो.

2. बँकांची वैशिष्ट्ये:

1.       आर्थिक संस्था: बँका आर्थिक व्यवहार करतात.

2.       ठेवी स्वीकारणे: लोकांकडून पैसे जमा करून त्यांना सुरक्षित ठेवतात.

3.       कर्ज देणे: गरजूंना विविध कारणांसाठी कर्ज उपलब्ध करून देतात.

4.       पैशांची देवाणघेवाण: चेक, ड्राफ्ट, किंवा ऑनलाईन पद्धतीने व्यवहार करता येतो.

5.       सेवाभावी संस्था: फायदा कमावणारी पण सेवाभावी संस्था.

6.       जोडणारा दुवा: ठेवीदार व कर्जदार यांच्यातील दुवा म्हणून कार्य करतात.

3. बँकांचे कार्य:

• ठेवी स्वीकारणे.
• कर्ज देणे.
• पैशांचा हस्तांतरण (Remittance).
• सेफ डिपॉझिट, विदेशी चलन विनिमय, बील सवलत, सरकारी व्यवहार, इत्यादी.

4. बँकांचे प्रकार:

1.       सेंट्रल बँक – उदा. रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडिया (RBI).

2.       व्यावसायिक बँका – जसे स्टेट बँक, बँक ऑफ बडोदा.

3.       औद्योगिक, भूविकास, सहकारी, पतपेढ्या – विशिष्ट कार्यांसाठी.

5. बँक खाते प्रकार:

1.       बचत खाते (Savings Account): सामान्य नागरिक, विद्यार्थी, निवृत्त व्यक्तींसाठी.

2.       चालू खाते (Current Account): व्यापारी व व्यावसायिकांसाठी.

3.       आवर्ती ठेव (Recurring Deposit): मासिक हप्त्यांद्वारे बचत.

4.       मुदत ठेव (Term Deposit): ठराविक मुदतीसाठी ठेव, जास्त व्याज मिळते.

6. खाते उघडण्याची प्रक्रिया:

• बँक व खाते प्रकार ठरवणे.
• फॉर्म भरणे.
• सही व फोटो देणे.
• आधार व इतर ओळखपत्रे देणे.
• बँकेत खातेदाराच्या ओळखीचा संदर्भ देणे.

7. बँकांचे विशेष संबंध:

• सामान्य नाते: ठेवीदार-कर्जदार, विश्वस्त-लाभार्थी.
• विशेष नाते: गोपनीयता, चेक व्यवहारांची जबाबदारी.

8. रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडिया (RBI):

• 'बँकांची बँक' किंवा 'मध्यवर्ती बँक'.
• भारतातील सर्व बँकांचे नियंत्रण RBI कडे असते.
• धोरणे ठरवते, परवाने देते, बँकिंग नियमन करते.

9. पोस्ट व बँकिंग व्यवहार:

• पोस्ट ऑफिसने ‘पोस्टल बँक ऑफ इंडिया’ स्थापन केली आहे.
• राष्ट्रीय बचत पत्र, किसान विकास पत्र, मनी ट्रान्सफरसारख्या सेवा.

📝 प्रश्न क्र. I – रिकाम्या जागा भरा (Fill in the blanks):

1.       'बँक' हा शब्द Banque या फ्रेंच शब्दावरून घेतला आहे.

2.       रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडिया ही बँकांची बँक आहे.

3.       राष्ट्रीयीकृत बँकेचे उदाहरण स्टेट बँक ऑफ इंडिया हे आहे.

4.       राष्ट्रीय बचत पत्रके पोस्ट ऑफिस कडून वितरित केली जातात.

5.       एकाच दिवशी बँकेशी कितीही वेळा कितीही व्यवहार या चालू खात्याच्या प्रकारच्या खात्याद्वारे केले जातात.

6.       मुदत ठेव या खात्यात ठराविक मुदतीसाठी ठेवी ठेवल्या जावू शकतात.

II. समूहात चर्चा करून खालील प्रश्नांची उत्तरे लिहा 💬

7. बँक म्हणजे काय ? 🏦

'बँक' हा शब्द मूळ इटालियन शब्द 'Banco' किंवा फ्रेंच शब्द 'Banque' यावरून तयार करण्यात आलेला आहे, ज्याचा अर्थ 'बाक' किंवा 'पैशांच्या देवाणघेवाणीचे टेबल' असा होतो. सोप्या भाषेत, जी कंपनी व्यवसायातील किंवा व्यापारातील आर्थिक व्यवहार सांभाळते, ती बँकींग कंपनी होय. बँक जनतेकडून ठेवी स्वीकारते आणि गरजू लोकांना कर्ज देते. ज्यांना बचत करायची आहे त्यांच्या ठेवी बँक स्वीकारते आणि ज्यांना पैशांची गरज आहे त्यांना कर्ज देते. बँकेच्या या देवाणघेवाणीच्या सेवांना 'बँक व्यवसाय' (banking) म्हणतात.

8. बँक व्यवहारांशी संबंधित असलेली वैशिष्ट्ये लिहा. ✨

बँक व्यवहारांशी संबंधित प्रमुख वैशिष्ट्ये खालीलप्रमाणे आहेत:

* पैशांशी संबंधित: बँका या जनतेच्या पैशांशी संबंधित आर्थिक संस्था आहेत.

* व्यक्ती/पेढी/कंपनी: बँक ही एक व्यक्ती, पेढी किंवा कंपनी असू शकते.

* ठेवींचा स्वीकार: बँका जनतेकडून ठेवी स्वीकारतात आणि मागणीनुसार किंवा ठराविक कालावधीनंतर त्या परत करतात व ठेवींना संरक्षण देतात.

* कर्जे देणे: बँका औद्योगिक, कृषी, शिक्षण, घरबांधणी अशा विविध क्षेत्रांना कर्ज देतात.

* पैसे देणे व काढणे: चेक किंवा ड्राफ्टद्वारे पैसे काढण्याची सुविधा देतात.

* एजंट व उपयुक्त सेवा: सामान्य उपयुक्त सेवा आणि एजन्सी सेवा पुरवतात.

* फायदा आणि सेवाभावी संस्था: बँका फायदा मिळविणाऱ्या सेवाभावी संस्था असतात.

* कायम वाढणारी कार्ये: बँका आपल्या कामामध्ये, सेवांमध्ये सतत विस्तार करतात.

* जोडणारा दुवा: ठेवीदार आणि कर्जदार यांना जोडणारा दुवा म्हणून काम करतात.

* स्वतंत्र बँक व्यवसाय: ठेवी स्वीकारणे आणि कर्ज देणे हा स्वतंत्र व्यवसाय असतो.

* नावाची ओळख: प्रत्येक बँकेला विशिष्ट नाव असते (उदा. स्टेट बँक ऑफ इंडिया).

9. बँकेची कार्ये कोणती ? 📋

बँकेची प्रमुख कार्ये खालीलप्रमाणे आहेत:

* जनतेकडून आणि इतरांकडून ठेवी स्वीकारणे.

* जनतेला आणि संस्थांना कर्ज देणे.

* एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी पैसे पाठवणे (Remittances).

* चेक्स, ड्राफ्टस् आणि बिलांद्वारे पैसे वसूल करणे.

* बिलांमध्ये सूट देणे.

* सेफ डिपॉझिट लॉकर्स भाड्याने देणे.

* परदेशी चलनांची अदलाबदल (विनिमय) करणे.

* अत्यंत मौल्यवान वस्तू सुरक्षित ठेवणे.

* बँकेतील शिल्लक रकमेची आणि हमी देणारी पत्रे पाठविणे.

* सरकारी व्यवहार करणे (केंद्र आणि राज्य सरकारचे).

10. बँक व बँकेचे ग्राहक यांच्यातील नात्यांची माहिती लिहा. 🤝

बँकेचे मालक (बँक) आणि ग्राहक यांच्यातील नाते दोन प्रकारात विभागले जाते:

* सामान्य नाते:

* प्राथमिक नाते: हे कर्जदार (बँक जेव्हा ग्राहकाची ठेव स्वीकारते) आणि ठेवीदार (ग्राहक जेव्हा बँकेत पैसे ठेवतो) किंवा बँक (कर्ज देणारी) आणि कर्जदार (ग्राहक कर्ज घेणारा) यांच्यातील असते.

* दुय्यम किंवा गौण नाते:

* विश्वस्त आणि लाभार्थी: काही विशिष्ट परिस्थितीत बँक ग्राहकासाठी विश्वस्त म्हणून काम करते (उदा. सेफ डिपॉझिट लॉकर्समधील वस्तू).

* दलाल (Agent) आणि प्रमुखाचे नाते: बँक ग्राहकासाठी एजंट म्हणून विविध कामे करते, जसे की पेमेंट करणे किंवा स्वीकारणे.

* विशेष नाते:

* चेक देण्या-घेण्याबद्दलची कर्तव्ये किंवा बंधने: ग्राहकाने दिलेले चेक योग्य असल्यास त्याचे पेमेंट करणे हे बँकेचे कर्तव्य आहे.

* ग्राहक खात्यांची गुप्तता राखण्याबद्दलची कर्तव्ये किंवा बंधने: ग्राहकाच्या खात्यासंबंधी माहिती गोपनीय ठेवणे हे बँकेचे बंधन आहे, काही कायदेशीर अपवाद वगळता.

11. 'बचत बँक खातेदारांची संख्या वाढत आहे'. कारणे द्या. 📈

बचत बँक खातेदारांची संख्या वाढण्याची प्रमुख कारणे खालीलप्रमाणे आहेत:

* सुरक्षितता: लोकांना आपले पैसे घरात ठेवण्याऐवजी बँकेत सुरक्षित वाटतात.

* बचतीला प्रोत्साहन: बचत खाते लोकांना नियमितपणे पैसे वाचवण्यासाठी आणि साठवण्यासाठी प्रोत्साहन देते.

* व्याजाचा लाभ: बचत खात्यातील रकमेवर बँका व्याज देतात, ज्यामुळे ठेवीदारांना उत्पन्न मिळते.

* सुलभ व्यवहार: पैसे काढणे (एटीएम, चेक, विथड्रॉवल स्लिप) आणि जमा करणे सोपे होते.

* सरकारी योजनांचा लाभ: अनेक सरकारी योजनांचे अनुदान थेट बचत खात्यात जमा होते.

* आर्थिक साक्षरता: लोकांमध्ये आर्थिक आणि बँकिंग व्यवहारांविषयी जागरूकता वाढत आहे.

* सुलभ उपलब्धता: बँकांच्या शाखा आणि एटीएमचे जाळे विस्तारल्याने बचत खाते उघडणे सोपे झाले आहे.

* आवश्यकता: पगार, निवृत्तीवेतन इत्यादी जमा करण्यासाठी बचत खाते आवश्यक ठरते.

* डिजिटल व्यवहार: ऑनलाईन बँकिंग, मोबाईल बँकिंगमुळे व्यवहार अधिक सोपे झाले आहेत, ज्यासाठी बचत खाते मूळ आधार आहे.

12. बँक खाते उघडण्याचे फायदे कोणते ? ✅

बँक खाते उघडण्याचे अनेक फायदे आहेत:

* पैसे सुरक्षित राहतात: आपले पैसे चोरीला जाण्यापासून किंवा गहाळ होण्यापासून सुरक्षित राहतात.

* पैसे देणे सोपे होते: चेक, ड्राफ्ट, ऑनलाईन ट्रान्सफरद्वारे इतरांना पैसे देणे सोपे होते.

* पैसे साठवण्यास मदत: नियमित बचतीची सवय लागते आणि पैसे जमा होतात.

* कर्ज मिळण्यास सुलभता: बँक खातेदारांना बँकेकडून कर्ज मिळवणे तुलनेने सोपे जाते.

* आर्थिक व्यवहार सुरळीत होतात: खरेदी-विक्री, बिल भरणे इत्यादी व्यवहार सुरळीतपणे करता येतात.

* सेफ डिपॉझिट लॉकर्सची सुविधा: मौल्यवान वस्तू सुरक्षित ठेवण्यासाठी बँकेकडून लॉकर्सची सुविधा मिळते.

* सरकारी योजनांचा लाभ: अनेक सरकारी सबसिडी आणि लाभ थेट खात्यात जमा होतात.

* आर्थिक व्यवहारांचा पुरावा: बँक स्टेटमेंटमुळे आर्थिक व्यवहारांचा लेखी पुरावा मिळतो.

* विविध बँकिंग सेवांचा लाभ: डेबिट/क्रेडिट कार्ड, नेट बँकिंग, मोबाईल बँकिंग अशा आधुनिक सेवांचा लाभ घेता येतो.

एक-गुणांचे प्रश्न आणि उत्तरे: (सरावासाठी)

1.       प्रश्न: 'बँक' हा शब्द कोणत्या मूळ शब्दांवरून तयार झाला आहे?

उत्तर: 'बँक' हा शब्द मूळ इटालियन शब्द 'Banco' किंवा फ्रेंच शब्द 'Banque' यावरून तयार करण्यात आलेला आहे.

2.       प्रश्न: बँकेची व्याख्या काय आहे?

उत्तर: जी कंपनी व्यवसायातील किंवा व्यापारातील आर्थिक व्यवहार सांभाळते, ती बँकींग कंपनी होय अशी बँकेची व्याख्या केली जाते.

3.       प्रश्न: बँकांचे प्रमुख कार्य कोणते आहे?

उत्तर: ग्राहकांकडून ठेवी स्वीकारणे आणि गरजू लोकांना कर्ज देणे हे बँकेचे प्रमुख कार्य आहे.

4.       प्रश्न: बँका ठेवी कशा परत करतात?

उत्तर: बँका धनादेश (चेक), ड्राफ्टद्वारे (हुंडी) किंवा इतर स्वरूपात ठेवी परत करतात.

5.       प्रश्न: बँका कोणाला जोडणारा दुवा म्हणून काम करतात?

उत्तर: बँका ठेवीदार आणि कर्जदार यांना जोडणारा दुवा म्हणून काम करतात.

6.       प्रश्न: भारतातील सर्व बँकांचे व्यवहार कोणाच्या नियंत्रणाखाली असतात?

उत्तर: भारतातील सर्व बँकांचे व्यवहार हे रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडियाच्या (RBI) नियंत्रणाखाली असतात.

7.       प्रश्न: रिझर्व्ह बँकेला कोणत्या नावाने ओळखले जाते?

उत्तर: रिझर्व्ह बँक ही 'बँकांची जननी' किंवा 'बँकाची बँक' किंवा 'मध्यवर्ती बँक' म्हणून ओळखली जाते.

8.       प्रश्न: पोस्ट ऑफिस बँक व्यवहारात कोणत्या नावाने बँक सुरू करण्याचा विचार करीत आहे?

उत्तर: भारतीय पोस्ट खाते 'पोस्टल बँक ऑफ इंडिया' या नावाची बँक सुरू करण्याचा विचार करीत आहे.

9.       प्रश्न: बचत खाते साधारणपणे कोणासाठी उघडले जाते?

उत्तर: सर्वसाधारणपणे पगारदार व्यक्तीकरता किंवा नियमित उत्पन्न मिळविणाऱ्या व्यक्तींकरता बँका बचत खाते उघडतात.

10. प्रश्न: चालू खात्यावर साधारणपणे व्याज दिले जाते का?

उत्तर: साधारणपणे बँका चालू खात्यातील ठेवीवर काहीही व्याज देत नाहीत, परंतु बँकेचा सेवाकर आकारतात.

11. प्रश्न: आवर्ती ठेव खाते (Recurring Deposit Account) कशासाठी उघडले जाते?

उत्तर: भविष्यातील तरतूद करण्याच्या उद्देशाने, जसे की मुलांचे लग्न, शिक्षण, वाहन खरेदी इत्यादींसाठी आवर्ती ठेव खाते उघडले जाते.

12. प्रश्न: मुदत ठेव खात्यातील (Term Deposit Account) रक्कम मुदतपूर्व काढता येते का?

उत्तर: मुदत ठेव खात्यातील रक्कम मुदतपूर्व काढली जाऊ शकत नाही.

13. प्रश्न: नवीन बँक खाते उघडताना कोणाचा संदर्भ द्यावा लागतो?

उत्तर: नवीन खातेदाराची ओळख पटविण्याकरिता त्याच बँकेतील एखाद्या खातेदाराचा संदर्भ द्यावा लागतो.

14. प्रश्न: बँक खाते उघडण्याचा एक फायदा सांगा.

उत्तर: बँक खाते आपल्याला आपले पैसे सुरक्षित ठेवण्याची सुविधा देते. (किंवा इतर दिलेले फायदे)

15. प्रश्न: ए.टी.एम. (A.T.M) चे पूर्ण रूप काय आहे?

उत्तर: ए.टी.एम. (A.T.M) चे पूर्ण रूप ऑटोमेटेड टेलर मशीन (Automated Teller Machine) आहे.

16. प्रश्न: बँका कोणत्या प्रकारच्या सेवा ग्राहकांना देतात? (दोन सेवा सांगा)

उत्तर: क्रेडीट व डेबीट कार्डस् आणि वैयक्तिक कर्जे. (किंवा इतर दिलेल्या सेवा)

17. प्रश्न: बँक आणि टपाल कचेऱ्या यांच्यातील व्यवहारांना काय म्हणतात?

उत्तर: बँक आणि टपाल कचेऱ्या पैशासंदर्भातील किंवा खात्यातील पैशांच्या देवाणघेवाणीच्या बाबतीतले कोणतेही कार्य म्हणजेच बँकेचे व्यवहार.

        बँकेचे व्यवहार, बँकांचा अर्थ, वैशिष्ट्ये, विविध बँक खात्यांचे प्रकार (बचत, चालू, आवर्ती, मुदत ठेव), बँक खाते उघडण्याची पद्धत आणि त्याचे फायदे याबद्दल सविस्तर माहिती मिळवा. तसेच, रिझर्व्ह बँक, पोस्टल बँक आणि बँकिंग सेवांची माहिती."

पाठावर आधारित 15 बहुपर्यायी प्रश्नांची (MCQ) सराव चाचणी दिली आहे. प्रत्येक प्रश्नास चार पर्याय दिले असून बरोबर उत्तर चिन्हांकित केले आहे.

बहुपर्यायी प्रश्नांची (MCQ) सराव चाचणी